De systemen van Oranje: 'Hollands' 4-3-3 al lang niet meer heilig

• Jesse Wieten

  redacteur NOS Sport

De roep om 4-3-3 is sterk, maar bondscoach Frank de Boer is niet te vermurwen. Oranje start het EK in een 5-3-2-systeem. Een breuk met onze aanvallende traditie? Een breuk met waarmee Nederland groot is geworden? Dat valt wel mee, zo leert de geschiedenis.

In 1988 veroverde Oranje de enige prijs in de geschiedenis met een 4-4-2-systeem. In een recenter verleden werd de WK-finale van 2010 gehaald met 4-2-3-1 en op het laatste grote toernooi van het Nederlands elftal koos eindverantwoordelijke Louis van Gaal met succes voor een systeem met vijf verdedigers.

WK 1974: de hoge lat

Opstelling: Jan Jongbloed; Wim Suurbier, Wim Rijsbergen, Arie Haan, Ruud Krol; Wim Jansen, Johan Neeskens, Willem van Hanegem; Johnny Rep, Johan Cruijff, Rob Rensenbrink.

Dat bondscoach Rinus Michels Oranje in 1974 liet spelen in een 4-3-3-systeem was niet meer dan logisch. Hij zette de tactiek voort die hij bij het grote Ajax van begin jaren zeventig succesvol had ontwikkeld.

De opstelling van Michels voor de eerste wedstrijd tegen Uruguay bleek ook meteen de opstelling voor de rest van het toernooi. Alleen in het tweede groepsduel met Zweden speelde Piet Keizer voor Rob Rensenbrink.

Het aanvallende systeem met drie spitsen, het totaalvoetbal en het oogstrelende spel legde de lat voor toekomstige generaties hoog. Het systeem dat erbij hoorde was 4-3-3.

EK 1988: de enige prijs

Opstelling: Hans van Breukelen; Berry van Aerle, Frank Rijkaard, Ronald Koeman, Adri van Tiggelen; Gerald Vanenburg, Jan Wouters, Arnold Mühren, Erwin Koeman; Ruud Gullit, Marco van Basten.

Diezelfde bondscoach Michels liet veertien jaar na 1974 zien dat Oranje ook zonder 4-3-3 tot grote hoogte kon stijgen. Zonder echte vleugelspelers ook. Met John van 't Schip startte er in de eerste wedstrijd tegen de Sovjet-Unie nog wel eentje, maar die maakte in de tweede wedstrijd plaats voor middenvelder Erwin Koeman .

Met de spetterende entree van Marco van Basten in de basis, voor John Bosman, was het kampioenselftal van 1988 in de tweede wedstrijd tegen Engeland geboren. Al kwam de 1-0 in de laatste groepswedstrijd tegen Ierland pas tot stand door een buitenspelgoal van extra spits Wim Kieft. Een triomf werd het uiteindelijk, voor een elftal vol exceptionele kwaliteiten, gebundeld in een 4-4-2-systeem.

Oranje 1998: mooi en sterk tegelijk

Opstelling: Edwin van der Sar; Michael Reiziger, Jaap Stam, Frank de Boer, Arthur Numan; Ronald de Boer, Wim Jonk, Edgar Davids, Phillip Cocu; Patrick Kluivert, Dennis Bergkamp.

Waar bondscoach Leo Beenhakker op het WK van 1990 al goochelend met zijn opstelling ten onder ging, keerde Michels in 1992 met een mooie uitgave van 4-3-3 terug bij het EK in Zweden en deed ook Dick Advocaat het in 1994 met 4-3-3. Dat was ook het systeem waarmee Guus Hiddink in 1996 aan het EK begon.

Maar tijdens dat toernooi gooide Hiddink het systeem plots overboord, een zeldzaamheid. In de kwartfinale tegen Frankrijk (na strafschoppen verloren) opteerde Hiddink voor 4-4-2 en die formatie perfectioneerde hij richting het WK van 1998. Daar in Frankrijk stond een sterk én aantrekkelijk Oranje.

Ook in de breedte was de selectie van 1998 sterk. Daardoor kon bijvoorbeeld de schorsing van Patrick Kluivert na het eerste duel met België moeiteloos worden opgevangen. Frank Rijkaard zette het 4-4-2 van Hiddink voort op het EK van 2000. Ook op dat toernooi in eigen land was het mooi wat Oranje liet zien. Maar een prijs bleef andermaal uit.

Oranje 2010: defensief blok op middenveld

Opstelling: Maarten Stekelenburg; Gregory van der Wiel, John Heitinga, Joris Mathijsen, Giovanni van Bronckhorst; Mark van Bommel, Nigel de Jong; Arjen Robben, Wesley Sneijder, Dirk Kuijt; Robin van Persie.

In de voorbereiding op het EK van 2004 experimenteerde bondscoach Advocaat weken met een 4-4-2-systeem, een beetje zoals nu met 5-3-2. Maar daags voor het toernooi besloot hij toch voor 4-3-3 te gaan. Dat deed wat met zijn geloofwaardigheid en ondanks de plaats in de halve finales kwam dat niet meer goed.

Advocaats opvolger Marco van Basten introduceerde na de 4-3-3 op het WK van 2006 in de aanloop naar het EK van 2008 een 4-2-3-1-systeem. Een linie extra erbij. Dat was mede op verzoek van de spelers. Het was een systeem dat inderdaad op het lijf geschreven was van de 'Grote Vier' voorin: Arjen Robben, Robin van Persie, Rafael van der Vaart en Wesley Sneijder.

Bert van Marwijk ging hiermee door en maakte het controlerende tweetal op het middenveld nog iets steviger met Mark van Bommel op de plaats van Orlando Engelaar. Het elftal bereikte er op het WK van 2010 de finale mee in Zuid-Afrika.

Oranje 2014: vijf verdedigers

Opstelling: Jasper Cillessen; Dirk Kuijt, Stefan de Vrij, Ron Vlaar, Bruno Martins Indi, Daley Blind; Georginio Wijnaldum, Nigel de Jong, Wesley Sneijder; Arjen Robben, Robin van Persie.

Na het mislukte EK van 2012 ging Van Gaal aanvankelijk verder volgens de 'Hollandse School' en 4-3-3. Door een blessure voor Kevin Strootman merkte de bondscoach dat Oranje de balans op het middenveld kwijt was en bovendien zag hij in dat zijn spelers niet (meer) de kwaliteiten hadden om een tegenstander te domineren.

Van Gaal bedacht een masterplan en na enkele magere oefenwedstrijden, scherpe kritiek en lage verwachtingen van het thuisfront stond er in Brazilië vanaf de eerste wedstrijd tegen wereldkampioen Spanje een hecht elftal, met Arjen Robben als uitblinker. De derde plaats was het fraaie eindresultaat.

Zo'n scenario zal Frank de Boer ook voor ogen hebben. Een 5-3-2 om de zwakte van zijn elftal te verbloemen en de kracht van enkele spelers uit te lichten. En Europa te trakteren op een kunstje zoals Van Gaal flikte in 2014, maar verre van de standaard van 1974.