Van politiestaat naar 'een van schofterigste regimes': zes vragen over Wit-Rusland

• Ivo Landman

  redacteur Online

Alle ogen zijn weer op Wit-Rusland gericht na de omleiding van een buitenlands passagiersvliegtuig om de kritische journalist Roman Protasevitsj te arresteren. "Een van de meest schofterige regimes ter wereld", noemde premier Rutte de regering van president Alexander Loekasjenko vandaag.

Maar wat wil Loekasjenko eigenlijk bereiken? En wat is de rol van Moskou? Zes vragen, en antwoorden, over de situatie in Wit-Rusland nu.

Wat is er gebeurd sinds de protesten na de verkiezingen vorig jaar?

Je herinnert je misschien de massale demonstraties in de hoofdstad Minsk vorig jaar tegen de uitslag van de presidentsverkiezingen. Volgens de officiële cijfers kreeg president Loekasjenko, al aan de macht sinds 1994, 80 procent van de stemmen. Na enkele weken werden de protesten hardhandig neergeslagen. Veel demonstranten belandden in de gevangenis, sommigen verlieten het land en de EU stelde extra sancties in. Wit-Rusland raakte nog geïsoleerder dan het al was en was gedwongen de banden met Rusland aan te halen.

"Dat zijn de hoofdlijnen", zegt NOS-buitenlandredacteur en Wit-Rusland-kenner Franka Hummels, die al meer dan twintig jaar in het land komt. "Het politieke klimaat is enorm verhard. Je wordt om het minste of geringste veroordeeld. Wat wel opmerkelijk is, is dat veel Wit-Russen elkaar hebben gevonden door de protesten en nog steeds van alles organiseren. Nog steeds zijn er demonstraties in de wijken als iemand in de gevangenis sterft. Ook na de arrestatie van Roman Protasevitsj gingen mensen de straat op, zelfs als ze weten dat dat gevaarlijk is, maar dat is het ze waard. Ze hoopten dat Wit-Rusland zich zou ontwikkelen van een politiestaat naar een democratie, maar in plaats daarvan is het nu steeds meer een militaire dictatuur."

Wat wil Loekasjenko bereiken met de arrestatie?

In ieder geval twee dingen, stelt Hummels. "Allereerst intimidatie. Hij wil aan tegenstanders en dissidenten laten zien: je bent nergens veilig. Daarnaast heeft Loekasjenko er heel hard aan gewerkt om een informatievacuüm te creëren in Wit-Rusland. Alleen op informatiekanalen die vanuit het buitenland werken, zoals Nexta, heeft hij geen invloed. Daar ging het hem zeker ook om bij de arrestatie van Protasevitsj."

Een derde reden is meer speculatief: mogelijk wilde Loekasjenko zijn tanden laten zien. "Met de bedoeling om te kijken hoe ver hij kan gaan, hoe ver hij het westen kan uitdagen."

Komt deze actie onverwacht?

Volgens correspondent Iris de Graaf had niemand dit echt verwacht, maar het komt ook weer niet helemaal als een verrassing. "Loekasjenko is al maanden bezig met het keihard aanpakken van de oppositie en kritische journalisten. Dat nam afgelopen week toe. Een belangrijk nieuwskanaal in Wit-Rusland werd op zwart gezet, een onafhankelijke tv-studio werd gesloten en er waren huiszoekingen bij journalisten."

"Het lijkt erop dat Loekasjenko zich grote zorgen maakt over het feit dat iedereen toch nog weet wat er allemaal gebeurt in Wit-Rusland en dat de oppositie nog zo actief is op nieuwskanalen. Het lijkt dan ook een duidelijke boodschap: geen nieuwskanalen meer om mogelijke nieuwe demonstraties in gang te gaan zetten. Opvallend is dat we zo'n zelfde harde aanpak van kritische media de afgelopen weken ook in Rusland zagen."

Wat is de invloed van Rusland?

Poetin streeft al bijna twintig jaar naar een nauwere integratie van Wit-Rusland met Rusland en leek de inspanningen de afgelopen jaren op te voeren. Loekasjenko heeft zich lang verzet tegen maatregelen die de Wit-Russische soevereiniteit in gevaar zouden kunnen brengen, maar het harde optreden tegen de demonstraties afgelopen najaar en de woede van het Westen daarop heeft Wit-Rusland dichter bij Rusland gebracht. Beide landen hebben sinds vorig jaar ook nieuwe afspraken gemaakt over verregaande samenwerking.

"Sinds de demonstraties vorig jaar loopt Loekasjenko helemaal aan de leiband van Moskou en het is duidelijk dat hij niet veel kan doen zonder steun van Rusland. Deze omleiding van het vliegtuig kan bijna niet gebeuren zonder goedkeuring of in iedere geval medeweten van het Kremlin", zegt correspondent Iris de Graaf.

Verder is de Wit-Russische economie grotendeels afhankelijk van Rusland. En door Loekasjenko economisch, maar ook politiek te blijven steunen, keurt het Kremlin in feite goed wat er in het land gebeurt. "Het is duidelijk dat Loekasjenko zich zelfverzekerd genoeg voelde om dit te doen, en dat zal voor een groot deel komen doordat hij zich gesteund voelt door Moskou."

Volgens De Graaf is het nog vrij onduidelijk wat er zich achter de schermen afspeelt en hoe ver de hand van Moskou reikt. Maar duidelijk is wel dat Moskou Wit-Rusland steunt. Rusland noemde de woede en veroordelingen vanuit de EU "schokkend" en stelde dat het nieuws over de arrestatie in het Westen wordt misbruikt voor de eigen politieke en anti-Russische agenda.

Wat wil Moskou van Wit-Rusland?

Op de achtergrond speelt het streven van president Poetin om Rusland weer op de kaart te zetten als een internationale grootmacht. "Daar hoort bij dat hij op allerlei manieren de Russische invloed probeert te vergroten in voormalige Sovjet-landen. In het geval van Wit-Rusland hoeft hij daar nauwelijks moeite voor te doen", aldus De Graaf.

Verder ziet Poetin zichzelf graag als 'beschermer' van leiders die geconfronteerd worden met 'kleurenrevoluties', volksopstanden tegen autoritaire regimes die volgens Poetin georkestreerd zijn door het Westen.

Toch denken sommige waarnemers dat het Kremlin misschien toch niet onverdeeld blij is met wat er nu in Wit-Rusland gebeurt, omdat het de diplomatieke inspanningen van Moskou op een delicaat moment bemoeilijkt. Rusland en de Verenigde Staten bereiden zich voor op een mogelijke top tussen Poetin en de Amerikaanse president Biden in juni.

Komende vrijdag komen Poetin en Loekasjenko bij elkaar, mogelijk om nog nauwere samenwerking te bespreken. "Die gesprekken vinden vrijwel altijd achter gesloten deuren plaats, dus wat er precies besproken wordt, weten we niet."

Wat zijn de gevolgen van de arrestatie voor de relatie met de EU?

Naast nieuwe sancties van de EU, wordt ook het vliegverkeer aan banden gelegd. Daardoor wordt het nog moeilijker om Wit-Rusland uit te komen en raakt het land nog geïsoleerder.

"En wordt het nog verder in de armen van Rusland gedreven", zegt Franka Hummels. "Dat is een onbedoeld bij-effect van de sancties. De bedoeling van de EU was dat een dialoog met het regime op gang zou komen, maar na wat er nu is gebeurd is de relatie zo verzuurd dat daar voorlopig niets van terecht zal komen. En zelfs al geeft het regime toe aan de eis van de EU om Protasevitsj vrij te laten, dan zitten nog steeds 400 andere politieke gevangenen vast."