Normaal liggen ze twintig jaar in een kluis: de vertrouwelijke gespreksverslagen van ministerraden. Nu maakt het kabinet notulen uit 2019 openbaar. "Uitzonderlijk", noemde premier Mark Rutte het zelf. De aanleiding: RTL Nieuws meldde deze week dat informatie over de toeslagenaffaire uit de ministerraad bewust is achtergehouden voor de Tweede Kamer.
Het gebeurt op een moment dat heel politiek Den Haag schreeuwt om een nieuwe bestuurscultuur, waarmee vooral wordt bedoeld: meer openheid. Want er is steeds meer ontevredenheid over hoe het kabinet het publiek en de Kamer informeert.
'Ga met respect met onze macht om'
"Er zitten glazen ramen in het Torentje, maar je kan er niet echt goed inkijken", zegt hoogleraar staatsrecht Wim Voermans. "We hebben de afgelopen tien jaar 43 informatie-incidenten gezien, veel meer dan eerder. Voorheen was het zo dat als je de Kamer onjuist en onvolledig informeerde, dat je dan je biezen kon pakken. Dat is ook niet meer het geval."
Voermans verwelkomt de roep om meer transparantie van onder andere SP-Kamerlid Renske Leijten. Samen met CDA-collega Pieter Omtzigt bleef zij in de Kamer aandacht vragen voor het toeslagenschandaal. "Met onze macht moet behoedzaam, eerbiedig en met respect omgegaan worden", zegt Leijten. "Daar zie ik de laatste jaren vanuit de wetgevende macht, de ministeries, soms echt wel een beetje denigrerend over gedaan worden."
Ze geeft een voorbeeld. "Laatst hebben we vragen gesteld aan de minister-president over die notitie over Omtzigt, gewoon hele feitelijke vragen: hoe heet dat document, wie heeft het opgesteld? En dan is antwoord één tot en met zestien: ik ga er niet over, ik geef geen antwoord."
De informatiehuishouding is niet op orde. Er is een neiging om info niet te delen.
Ook buiten de Tweede Kamer wordt meer openheid van de overheid geëist. In theorie kan iedereen beroep doen op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) om overheidsdocumenten los te krijgen, maar in de praktijk betekent dat wachten, wachten en wachten. Voermans: "We hebben een wettelijke termijn van zes weken waarin de info gegeven moet worden, ongeveer de langste Wob-procedure van Europa. En meestal wordt die termijn niet gehaald. En daar komt een houding bij van bestuurders na een Wob-verzoek van 'hoe kunnen we dit weigeren?'."
GroenLinks-Kamerlid Bart Snels ziet dat ook: "De praktijk is dat de informatiehuishouding van de overheid niet op orde is. Er is een neiging om info niet te delen."
Die houding moet 180 graden draaien, vindt Leijten. Ze pleit voor een veel eerlijkere bestuurscultuur. "Er kunnen fouten gemaakt worden, er kan een keer een verkeerd antwoord worden gegeven op Kamervragen, je kan ergens achter komen waarvan je eerst dacht dat het anders zat. Dat toegeven hoeft helemaal niet te leiden tot moties van wantrouwen. Op het moment dat het vertrouwen weg is, dan is alles wat je niet zegt, verdacht."
'Informatie is van de burger'
Onlangs stemde een meerderheid van de Kamer vóór de Wet open overheid, de beoogde opvolger van de Wob. Door de toeslagenaffaire kregen de indieners, onder wie Snels, ineens de wind in de zeilen. "De grootste winst is toch uiteindelijk dat we vaststellen dat informatie niet van de overheid is, maar van de burgers. De norm dat informatie openbaar hoort te zijn, wordt nu vastgelegd."
Wat de nieuwe wet niét regelt, is een register waarin alle overheidsdocumenten staan vermeld, openbaar of niet. Scandinavische landen hebben dat wel, maar de kosten zijn te hoog zijn, zegt Snels. "Dat was nog een stap te ver, maar is niet uit beeld."
Een volledig transparante samenleving zal nooit bestaan en zou je ook niet na moeten streven.
In de Eerste Kamer, die de nieuwe wet binnenkort behandelt, vraagt het CDA zich af of de wet zoals die er nu ligt niet al te ver gaat. "Sommigen geloven dat als je elk krabbeltje van de secretaris bij het formatieproces maar hebt, en als je elk appje en sms'je van de ene bewindspersoon naar de andere maar hebt, dat je dan een betere overheid en een betere samenleving kunt bouwen. Daar geloof ik dus echt niet in", zegt CDA-senator Ton Rombouts.
Hij erkent het belang van meer openheid. "Met actief documenten delen kun je veel voorkomen. Het begint bij de mindset van degenen die aan de macht zijn, hun mentaliteit veranderen, hun houding veranderen." Maar hij vindt dat politici op dit moment doorslaan in hun roep om transparantie. "Er is een cultuurverandering nodig, dat is niet iets wat je morgen even regelt. Een volledig transparante samenleving zal nooit bestaan en zou je ook niet na moeten streven."
