Amazone wordt 'de longen van de aarde' genoemd, maar klopt dat wel?

• Rebecca van Dam en Nikki Catlender

  redacteuren Online

'De longen van de aarde staan in brand', kopt het Wereldnatuurfonds boven de oproep om geld te geven om de bosbranden in de Amazone tegen te gaan. En ook de Franse president Macron twittert: 'Ons huis staat in de brand. Letterlijk. Het Amazonewoud, de longen die 20 procent van de zuurstof van onze planeet produceren, staat in brand.' De NOS gebruikte de uitdrukking ook regelmatig in de berichtgeving.

Dat er veel bosbranden in de Amazone zijn en dat dat ernstig is, daar zijn natuurbeschermers en wetenschappers het over eens. Maar lopen we echt het risico om wereldwijd in ademnood te raken? Wat zijn de gevaren en gevolgen van deze branden?

"Het is een wijdverbreid misverstand dat de Amazonewouden 'de longen van de aarde zijn', zegt Amazone-onderzoeker Bart Kruijt van de Wageningen University: "Door fotosynthese nemen bomen CO2 op en produceren ze zuurstof. Maar ze nemen net zoveel op als ze uitstoten. Ze gaan pas zuurstof produceren als ze groeien. En dat is in de Amazone niet het geval, het wordt juist minder. Bovendien: de planten die in de plaats van die bomen komen, produceren die zuurstof ook. "

Zo groot is de impact dus niet, zegt Kruijt: "Zelfs als we alle bossen in de wereld weg zouden halen, hebben we niet ineens geen zuurstof meer."

Dat onderschrijft collega-wetenschapper Ingrid van der Laan-Luijkx: "De bewering dat het Amazonegebied verantwoordelijk is voor 20 procent van onze zuurstof, klopt niet. Ik denk dat mensen het verwarren met dat er bijna 21 procent zuurstof in de lucht zit. Op de beschikbare hoeveelheid zuurstof in de lucht hebben de huidige branden in de Amazone bijna geen effect." Volgens wetenschappers gaat het naar schatting om een verschil van 0,001 procent.

Toch gebruikt ze ook zelf de term 'longen van de aarde': "Ik gebruik de term om in het algemeen uit te leggen dat een bos net als longen CO2 en zuurstof uitwisselt. Dat spreekt meer tot de verbeelding dan dat je het hebt over CO2 die op de langere termijn toeneemt. Het is een symbool geworden."

Ook Macron maakte gebruik van de term:

"Het zuurstofverhaal voert de boventoon. Dat is niet goed, want het klopt niet. Iedereen praat elkaar na zodat ze het niet over klimaatverandering hoeven te hebben", zegt Kruijt, die zich stoort aan de onjuiste informatie.

"Als iemand zegt dat de zuurstofbewering onzin is, dondert het verhaal in elkaar en loop je het risico dat mensen zeggen: 'Het is zo erg nog niet'. Terwijl het onderwerp wél belangrijk is en de branden zeker voor schade zorgen. Alleen op andere gebieden dan de zuurstof."

Zulk gebruik van onjuiste feiten brengt risico's met zich mee, zegt Wim Turkenburg, klimaat- en energie-expert. "We komen zo in een 'Trump-achtige' samenleving. Trump zegt: ik creëer mijn eigen feiten, wetenschap is niet van belang'. Maar we moeten mensen voorzien van juiste informatie. Je moet geen wetenschappelijke onzin verkopen. Dan kom je namelijk op een hellend vlak en verdwijnt het vertrouwen."

"Overigens zijn de zorgen over onze zuurstof wel terecht als je de Amazone-branden ziet als een voorbode van steeds meer en meer grote bosbranden in de wereld", benadrukt Kruijt.

Hoewel de invloed op de zuurstofvoorziening dus heel erg klein is, zijn de branden zeker niet onschadelijk voor de planeet, zegt ook hij. "De belangrijkste functie van de Amazone is de opname van CO2, dat is van invloed op wereldschaal. De vegetatie op onze planeet, waar de Amazone een belangrijk onderdeel van is, neemt een kwart op van alle CO2 die we uitstoten. Ook is er enorm veel CO2 in de bossen opgeslagen, onder meer in bomen en houtskool. Als dat vrijkomt, heeft dat een grote impact. Het betekent dat de aarde nog verder gaat opwarmen."

''Oerwouden spelen een belangrijke rol in de vochthuishouding en in het klimaat op aarde. Bij het verbranden van oerwouden om het te ontbossen en er landbouwgebied van te maken krijg je bovendien veel bodemerosie en dreigt uiteindelijk verwoestijning van deze gebieden, zoals we in Afrika zien", waarschuwt Turkenburg. "Ook komt er door de verbranding veel CO2 vrij die zeer langdurig in de lucht blijft zitten en bijdraagt aan de toename van het broeikaseffect op aarde."

Biodiversiteit bedreigd

En er zijn meer gevolgen, weet hoogleraar Turkenburg. ''De Amazone is van onschatbare waarde. Voor de biodiversiteit zijn de branden een groot probleem. Er zitten unieke dieren en zeer grote hoeveelheden planten die je alleen daar tegenkomt. Als hun territorium steeds kleiner wordt, sterven soorten uit. Bovendien is het rampzalig voor mensen die er wonen."

Kruijt, die al jarenlang werkt als onderzoeker in het Amazonegebied, vindt het belangrijk dat er aandacht komt voor de gevolgen in de regio zelf. "Het water in de atmosfeer zorgt dat er regen kan ontstaan. Dat heeft een functie voor de regio en het continent. De droogte in Sao Paulo bijvoorbeeld, kan te maken hebben met de verstoring van het regenwoud. Daar merken we in Europa weinig van."

Hij hoopt dat er meer aandacht komt voor de miljoenen mensen die in het gebied wonen: "Er is weinig aandacht voor de ellende van de bevolking zelf. Het water staat dan weer laag, dan zijn er overstromingen. Ze hebben daardoor geen transportmogelijkheden, er is schade aan de oogsten en er heersen ziektes."

Kwetsbaarder voor branden

Kruijt noemt de huidige ontwikkelingen zorgwekkend: "In tegenstelling tot wat computermodellen voorspelden, gaat de achteruitgang sneller. Vooral aan de zuidwestkant van de Amazone waar de meeste ontbossing plaatsvindt."

Hij voorziet een kantelpunt waardoor sneller branden ontstaan: "Er is meer verdroging, er zijn langer droge seizoenen omdat het niet regent, de bossen worden opener en minder soortenrijk, waardoor ze kwetsbaarder worden voor branden. Tot nu toe gebeurde dat niet zomaar, omdat het regenwoud zo vochtig is."

Kunnen we het tij nog keren? Kruijt blijft voorzichtig optimistisch: "Als je bomen plant op achtergelaten landbouwgrond, heb je met 10 tot 20 jaar weer een bos. Wel met andere soorten, maar desondanks belangrijk voor de opname van CO2."

In deze video van NOS op 3, waarin ook de term 'longen van de aarde' valt, wordt uitgelegd wat er achter de ontbossing van het regenwoud zit: