Van de hoofdredactie: De onvermijdelijkheid van speculeren bij groot nieuws

Deze week over de onvermijdelijkheid van speculeren bij groot nieuws. Maar hoe moet het als later de feiten anders blijken te liggen?

Door Joost Oranje, hoofdredacteur Nieuwsuur

Vraag een journalist wat hij liever brengt, feiten of speculaties en hij zal altijd voor het eerste gaan. En toch hoort speculeren onvermijdelijk bij ons vak. Vooral bij actuele nieuwsgebeurtenissen die nog niet zijn uitgekristalliseerd, maar waar wel veel 'nieuwshonger' omheen hangt. Ook op onze redactie hebben we er mee te maken.

Neem het recente ongeluk met de Boeing 737 MAX van Ethiopian Airlines. Een ramp met extra nieuwswaarde omdat er meteen vergelijkingen werden getrokken met een eerder ongeval met een Boeing 737 MAX van het Indonesische Lion Air. Voordehandliggende vragen waren er direct: is dit inderdaad te vergelijken? Zo ja, wat wijst daar op? En als het zo is, wat betekent dat voor andere Boeings 737 MAX?

Beter inzicht

Veel vragen, weinig antwoorden, een herkenbaar patroon bij vliegtuigrampen. Hoe vaak is het niet voorgekomen dat de uiteindelijke oorzaak van een ramp later toch belangrijk anders bleek te liggen?

Meest zuiver zou het dus zijn als we strikt de bekende feiten brengen (en die zijn meestal gering), niet speculeren en rustig wachten op bijvoorbeeld de eerste gegevens van de zwarte dozen. Maar zo werkt het niet in de praktijk. Media gaan toch op zoek naar deskundigen en stellen de onvermijdelijke vraag: wat zou er gebeurd kunnen zijn? Niet helemaal onlogisch. Het stellen van vragen kan beter inzicht geven, ook al zijn er nog geen antwoorden.

Bij de Ethiopian Airlines-crash gebeurde dat ook bij ons. In de studio liet oud vlieger Benno Baksteen, op ons verzoek, zijn gedachten gaan over het ongeluk. Hij zei onder meer dat hij een soortgelijke oorzaak als met het Lion Air-toestel niet waarschijnlijk vond. En dat wat hem betreft de toestellen niet aan de grond zouden hoeven worden gehouden, iets wat in een aantal landen toen al gaande was.

Inmiddels zijn er meer feiten. Wereldwijd vliegen de 737 MAX'en niet meer. En alles wijst nu wel degelijk op een verband tussen de rampen in Indonesië en Ethiopië. We berichtten er deze week ook over:

Een andere werkelijkheid dus dan tijdens het studiogesprek met Baksteen. Hoe kijkt hij daar zelf tegenaan? Met de wijsheid van nu is het natuurlijk makkelijk praten, zegt hij terecht, als ik hem er over bel. En hij wijst ook naar de rol van de media: er móet op zo'n moment iets verteld worden.

Hoe vaak heeft hij niet gehoord: 'maakt niet uit wat u zegt, áls u maar wat zegt'. En dan wordt het al snel speculeren. Wat dus niet perse slecht hoeft te zijn. In een bepaalde fase van het nieuws kan het de kijker óók helpen om verschillende opties uitgelegd te krijgen. Als je er maar duidelijk bij vermeldt dat we nog maar weinig feiten kennen.

Dat deed Baksteen trouwens ook in de uitzending. Hij benadrukt nu dat je op dat moment kijkt naar de meest waarschijnlijke scenario's, gegeven de (weinige) kennis die je op dat moment hebt. En dan is ook wel weer te verklaren waarom hij zich in onze studio zo uitliet.

Na het Lion Air-ongeluk had Boeing immers nieuwe instructies gestuurd naar alle piloten van het betreffende toestel. Iedere maatschappij geeft dat altijd door, de kans dat de Ethiopian-vliegers daar geen kennis van hadden, was miniem, redeneerde Baksteen. En dus was het in die eerste uren ook niet zo vreemd te veronderstellen dat er waarschijnlijk wat anders aan de hand was dan in Indonesië.

Nu weten we dat de werkelijkheid gecompliceerd lag. Ja, de piloten wisten inderdaad van de instructies. Sterker: ze pasten ze zelfs toe door het gewraakte systeem uit te zetten. Maar om nog onduidelijke redenen zetten ze dat systeem twee minuten later ook weer aan, waardoor het vliegtuig alsnog crashte. Kortom, in een lijst met scenario's was dit wel héél onverwacht.

Wat is nu de les van dit verhaal?

Een einde aan speculaties zal er niet snel komen. Ook de volgende keer zullen scenario's de revue passeren. En ook dan zullen we later vaak constateren dat er dingen zijn gebeurd die je niet kon voorzien. Nóg voorzichtiger zijn dus. Erop terugkomen als er wel meer bekend is. Blijven benadrukken dat ook journalisten en deskundigen het nog niet weten.

Of zoals Baksteen zegt: "We leven tegenwoordig in een wereld waar iedereen zwart of wit wil. Maar helaas: meestal zijn de dingen grijs."