Rusland na twee jaar oorlog: schuchter protest tegen 'speciale operatie' neemt toe

• Geert Groot Koerkamp

  Correspondent Rusland

Twee jaar na het begin van wat het Kremlin een 'speciale militaire operatie' noemt, is er zo op het oog weinig veranderd in het Russische straatbeeld. Wel staan er flink wat meer grote reclameborden langs drukke wegen waarop Russische mannen worden opgeroepen dienst te nemen in het leger, tegen goede betaling. "Ons beroep is het vaderland verdedigen", staat erop. "Sluit je aan."

Op videoschermpjes in de metro worden financiële en andere voordelen ervan breed uitgemeten. Het zijn signalen dat het Russische leger dringend verlegen zit om extra mankracht.

De meeste Russen krijgen weinig mee van hoe het toegaat aan het front. De helft van de bevolking volgt sowieso niet wat daar gebeurt, blijkt uit peilingen. De televisie meldt zoals altijd uitsluitend successen of wat als zodanig wordt gepresenteerd, zoals de recente inname van het verwoeste Avdiivka.

Eén grote successtory

Minister van Defensie Sjojgoe vertelt president Poetin in het Kremlin van "grote verliezen" aan Oekraïense zijde. Hoeveel Russische militairen het leven hebben verloren of gewond zijn geraakt bij de strijd om het stadje, daarover geen woord.

De laatste keer dat Sjojgoe repte over de eigen verliezen was in september 2022: 5937 omgekomen Russen. Sindsdien wordt er gezwegen en is het Russische journalisten verboden erover te schrijven.

Russische televisiekijkers krijgen ook dag in dag uit te horen dat de Russische economie floreert, dat de sancties van het hopeloos verdeelde Westen niets uitrichten, integendeel, Rusland alleen maar sterker maken. De groots opgezette tentoonstelling 'Rusland', die in november in Moskou met tromgeroffel werd geopend, moet aantonen dat het bewind van Vladimir Poetin één grote successtory is.

Voor waarheid en rechtvaardigheid

De tentoonstelling heeft al miljoenen bezoekers getrokken, voor Poetin reden om hem met enkele maanden te verlengen. Dan zijn de presidentsverkiezingen achter de rug en is hij begonnen aan een nieuwe ambtstermijn van zes jaar. Alles wat nu wordt gezegd en geschreven staat ook in het teken van die verkiezingen.

De Russische staatsmedia worden niet moe te herhalen dat "de overwinning aan ons" zal zijn. Oud-president Medvedev zegt in een lang interview aan de vooravond van twee jaar 'militaire operatie' dat hij in 2024 de overwinning verwacht. "De voortekenen zijn niet slecht." Medvedev voorspelt de inname van 'de Russische stad' Kyiv, "zo niet nu, dan over enige tijd".

En vrijdag legden Poetin en Sjojgoe bloemen bij het graf van de Onbekende Soldaat onder de Kremlinmuur, op de jaarlijkse feestdag van de Verdedigers van het Vaderland. In een televisietoespraak roemde de president de militairen aan het front in Oekraïne, die vechten "voor de waarheid en rechtvaardigheid".

Maar onder de oppervlakte is een ander, schuchter geluid te horen. Voor het eerst in bijna twee jaar zijn er weer signalen dat veel Russen fel gekant zijn tegen het militaire optreden in Oekraïne. Het publiekelijk uiten van de minste kritiek bergt grote risico's in zich, zelfs het gebruik van het woord 'oorlog' kan worden bestraft.

De afgelopen twee jaar zijn vooral in Moskou en St. Petersburg bijna 20.000 Russen aangehouden tijdens protesten tegen de inval in Oekraïne, de meesten in de eerste dagen en weken en ook na de afkondiging van de 'gedeeltelijke mobilisatie' in september 2022.

Ook zaterdag werden er vier journalisten opgepakt bij het graf van de onbekende soldaat, waar wekelijks bloemen worden gelegd:

Velen kregen hoge boetes, honderden belandden in de cel. Volgens de mensenrechtenorganisatie OVD-Info zitten op dit moment nog ten minste 267 mensen een celstraf uit. Die straffen kunnen oplopen tot meer dan tien jaar.

Brede steun voor Nadezjdin

De aanloop naar de presidentsverkiezingen van 17 maart bood voor het eerst de mogelijkheid op legale wijze kritiek te uiten op de 'speciale militaire operatie', door steun te geven aan kandidaten die beloofden een eind aan de strijd te zullen maken.

Veel Russen grepen die kans. Journaliste Jekaterina Doentsova werd al in een vroeg stadium uit de race gehaald, politicus Boris Nadezjdin kwam verder en wist honderdduizenden mensen te mobiliseren om zijn kandidatuur te steunen.

Hoewel iedereen de rijen kon zien en er geen enkele twijfel bestond over de brede steun voor Nadezjdin, liet de kiescommissie hem niet toe tot de slotfase. Met Nadezjdin op het stembiljet hadden de verkiezingen het karakter kunnen krijgen van een referendum over Ruslands 'operatie' in Oekraïne.

Bloemen onder de Kremlinmuur

Veel van die mensen kwamen vorige week in beweging om Aleksej Navalny te herdenken. Tegelijkertijd roeren ook de vrouwen en andere familieleden van gemobiliseerde Russen zich steeds vaker, omdat zij vrezen hun echtgenoten, vaders, zoons of broers niet meer levend terug te zien.

Navalny overleed in Strafkamp IK-3. Een beruchte plek waar sinds de tijden van Stalin al mensen worden vastgezet. Onder extreme omstandigheden. NOS op 3 duikt in het heden en verleden van Russische strafkampen:

Ze eisen dat die worden teruggehaald, schrijven petities en leggen bloemen bij het graf van de Onbekende Soldaat onder de Kremlinmuur, steeds geschaduwd door politie en mannen in burger. De televisie zwijgt in alle talen over de acties, waarbij meermalen mensen, ook journalisten, zijn opgepakt.

De soldatenvrouwen zijn vastberaden hun verzet vol te houden, in de wetenschap dat een meerderheid van de Russen een eind aan de strijd en onderhandelingen wil. Zij waarschuwen voor een nieuwe mobilisatiegolf, ondanks de geruststellende woorden van Poetin dat dat "op dit moment" niet aan de orde is.

Ook op de tweede verjaardag van Ruslands 'speciale militaire operatie' leggen zij, een dag na Poetin en Sjojgoe, weer bloemen onder de Kremlinmuur "ter nagedachtenis aan alle slachtoffers en voor het welzijn van de levenden".