Teruglezen: met deze felle aanvallen probeerden partijen laatste kiezers binnen te halen

Slotdebat afgelopen

Het slotdebat is afgelopen. De negen grootste partijen hebben voor de laatste keer kunnen laten zien wat de verschillen zijn op het gebied van onder meer migratie, klimaat en bestaanszekerheid. Nu is het aan de kiezer: morgen gaan om 07.30 uur de meeste stemlokalen open.

Timmermans (GL-PvdA) tegen Yesilgöz (VVD): 'Leg nou eens verantwoording af'

Timmermans (GL-PvdA) valt Yesilgöz (VVD) aan omdat zij, volgens hem, geen verantwoording aflegt voor de afgelopen regeerperiode waarin de VVD de grootste partij was. Yesilgöz pleit dat ze voor het gros van de regeerperiode niet werkzaam was in Den Haag.

Omtzigt noemt regeling long covid karig

In het debat gaat het onder meer over de regelingen die zijn opgetuigd om mensen met long covid te ondersteunen. NSC-leider Omtzigt noemt deze "zo karig dat maar duizend mensen er gebruik van kunnen maken". Hij pleit ook voor meer onderzoek naar long covid.

VVD-lijsttrekker Yesilgöz zegt dat er "de morele plicht is om hulpverleners in coronatijd tegemoet te komen". "En dan moet je ook eerlijk zijn en uitleggen hoe dat dan werkt. Je moet ergens een afbakening hebben. Je hebt dan altijd mensen die daarbuiten vallen", legt ze uit. "Dan moet je zorgen dat zij ook de hulp krijgen die ze nodig hebben en mee kunnen doen met de samenleving."

GroenLinks-PvdA-leider Timmermans zegt dat de overheid ruimhartiger moet zijn. "Dan komt het vertrouwen ook vanzelf weer terug."

Demonstrant springt tussen debatterende partijen

De lijsttrekker van de partij LEF springt tijdens het laatste onderwerp tussen de lijsttrekkers van de VVD, NSC en GroenLinks-PvdA. "Uw partij mag nooit meer aan de macht komen", zegt hij met een vinger wijzend naar VVD-lijsttrekker Yesilgöz. Daarna wordt hij van het podium gehaald.

BBB en PvdD willen einde aan oneerlijke handelsverdragen voor boeren

Kwam de toekomst van boeren en het terugdringen van stikstof om de natuur te herstellen tijdens deze campagne weinig aan bod, in dit slotdebat hebben CDA, BBB en PvdD het er uitgebreid over.

De BBB won in maart dit jaar de provinciale verkiezingen op dit thema, de partij vindt dat het demissionaire kabinet de boeren in de steek heeft gelaten. CDA-leider Bontenbal erkent dit, "er is de afgelopen twee jaar veel misgegaan, we hebben verzuimd op tijd met maatregelen te komen".

PvdD-leider Ouwehand vindt ook dat de boeren klemzitten en meer duidelijkheid nodig hebben. Maar in tegenstelling tot CDA en BBB wil zij uiteindelijk helemaal af van de veehouderij. "Het is vijf voor twaalf voor de natuur", zegt ze. "We kunnen zo niet doorgaan met deze belachelijke aantallen dieren die geslacht worden."

CDA-leider Bontenbal ziet een rol weggelegd voor supermarkten. Die moeten boeren veel betere prijzen gaan geven. "Er is geen gratis melk."

De BBB wil de oneerlijke handelsverdragen aanpakken. "We hebben het al jaren over betere verdienmodellen voor boeren maar we zitten in de realiteit van handelsverdragen met landen waar heel andere productieregels gelden", zegt Van der Plas. Ze wijst erop dat legbatterij-eieren uit Oekraïne die hier niet mogen wel gewoon in onze sauzen en koekjes zitten. Ouwehand is het met haar eens. Op dit vlak zijn de partijen wel bondgenoten, is de conclusie.

Jetten (D66) en Wilders (PVV) botsen over migratie

Wilders zegt dat er bij D66 "geen grens" is als het gaat om migratie. "U bent alleen maar op zoek naar een buitenlandse zondebok", reageert Jetten.

Jetten: Timmermans zet 'groene ambities in de uitverkoop'

Jetten (D66) verwijt Timmermans (GL-PvdA) gemakkelijk klimaatambities weg te geven. Volgens Timmermans moeten de twee elkaar niet aanvallen op de kleine verschillen tussen de partijen.

D66: PVV en VVD bedrijven 'symboolpolitiek' rond migratie

D66-leider Jetten verwijt PVV en VVD "symboolpolitiek" rond het migratievraagstuk. "We hebben twaalf jaar lang VVD-gepruts gehad. Ik kies voor een solidair beleid." Wilders vindt juist dat D66 "iedereen binnenlaat" en van Nederland "een groot asielzoekerscentrum maakt".

SP-lijsttrekker Marijnissen valt Jetten aan op arbeidsmigratie. Ze zegt dat die nu ongereguleerd is en vraagt zich af waar al die mensen moeten wonen. "Er zijn honderdduizenden vacatures waar nu geen Nederlander voor te vinden is", zegt Jetten over dat punt. "We hebben dat buitenlandse talent nodig."

Migratie: dit zijn de feiten

Het volgende thema is migratie. Even een aantal feiten in het kort:

De grootste groep migranten die naar Nederland komt zijn sinds 2007 inwoners van EU-lidstaten, die visumvrij mogen reizen, wonen en werken in binnen de Europese Unie.

Afgelopen jaar kwamen er bijna 130.000 EU-inwoners naar Nederland, voornamelijk voor werk en gezin, maar ook om te studeren. De groep migranten die daarna het grootst was kwam uit Oekraïne, gevolgd door de groep migranten uit andere landen buiten de EU.

De kleinste groep binnen de totale migrantenstroom zijn de asielzoekers. In 2022 kwamen er ongeveer 46.000 naar Nederland.

Meer weten over dit onderwerp? We leggen het uit in dit artikel .

Jetten teleurgesteld over klimaatacties GroenLinks-PvdA

GroenLinks-PvdA-leider Timmermans noemt de klimaatproblemen de "grootste bedreiging voor onze bestaanszekerheid". Hij noemt het laatste VN-rapport erover alarmerend en zegt dat we "onze ogen niet mogen sluiten voor de problemen". Hij ziet in D66 een bondgenoot om de problemen samen aan te pakken.

D66-leider Rob Jetten zegt dat hij als klimaatminister al twee jaar "keihard aan de slag is" maar is ook een beetje "teleurgesteld" in de opstelling van GroenLinks-PvdA, dat volgens hem in de nieuwe provinciebesturen de ambities juist omlaag heeft gedaan en volgens Jetten ook strepen zet door projecten.

BBB-leider Van der Plas zegt dat Timmermans niet in de realiteit leeft. Jetten noemt ze iets realistischer. Ze zegt dat de BBB het klimaatprobleem niet ontkent, maar ze is het "constante gedram" over het klimaat van partijen als D66 en GroenLinks-PvdA wel een beetje zat.

Ook ziet ze dat ze mensen bang maken, met name jongeren. Ze vindt ook dat de miljarden die naar klimaat gaan overdreven zijn omdat het maar heel weinig graden temperatuurverschil oplevert.

Clash tussen Omtzigt (NSC) en Bontenbal (CDA)

Volgens Omtzigt (NSC) heeft zijn voormalige partij CDA "twee jaar lang zijn kop in het zand gestoken" met de toeslagenaffaire. "Uw vingerafdrukken staan ook twintig jaar op dat beleid", reageert Bontenbal.

Ouwehand (PvdD) en Yesilgöz (VVD) over bombardementen Israël: 'Netanyahu voor strafhof'

Ouwehand (PvdD) heeft kritiek op het beleid van de Nederlandse overheid dat ze wel de aanslag van Hamas veroordeelt, maar niet de bombardementen die Israël op Gaza uitvoert.

Klimaat: dit zijn de feiten

Het volgende thema in het debat is klimaat. Dit zijn de belangrijkste cijfers:

Nederland heeft in 2015 het Parijse klimaatakkoord van de Verenigde Naties ondertekend. De hoogste ambitie is om de opwarming te beperken tot 1,5 graad.

Om dit te bereiken moet de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen rond 2050 op nul zijn en rond 2030 bij voorkeur zijn gehalveerd. Op dit moment stijgt de wereldwijde uitstoot nog. Dat komt aantoonbaar door de mens. Volgens het laatste VN-rapport liggen we momenteel op koers voor een opwarming met circa 2,5 graad in 2100.

Nederland zit al volop in de energietransitie. De energievoorziening vergroent, en op sommige punten gaat dat behoorlijk snel. Zo is Nederland Europese koploper met zonne-energie (per inwoner) en wereldwijde koploper met de dichtheid van laadpalen voor elektrische auto's.

Uit het laatste stand-van-zakenrapport van het Planbureau voor de Leefomgeving blijkt dat we ons minimale klimaatdoel voor 2030 - 55 procent minder uitstoot - zouden kunnen halen. Maar dan moet wel alles lukken: al het vastgestelde én het voorgenomen beleid moet worden uitgevoerd en ook externe factoren als het weer moeten meezitten.

Meer weten over dit onderwerp? We leggen het uit in dit artikel .

Omtzigt tegen CDA: 'Partij heeft kop in het zand gestoken'

NSC-leider Omtzigt zegt tegen Bontenbal, de huidige leider van zijn voormalige partij het CDA, dat de partij "twee jaar lang zijn kop in het zand heeft gestoken". Hij verwijst daarmee naar de toeslagenaffaire.

Bontenbal noemt die aanval "niet netjes". "Uw vingerafdrukken staan ook op dit beleid. Ik ben eerlijk over het verleden. U doet heel makkelijk dat u het allemaal in onze schoenen schuift. Ik wil vooruit kijken", zegt Bontenbal.

SP verwijt Omtzigt en CDA dat ze te weinig hebben gedaan aan bestaanszekerheid

NSC en SP pleiten allebei om de kosten voor het dagelijks leven omlaag te brengen. NSC-leider Omtzigt wijst op de hoge belasting op gas. Die is volgens hem enorm gestegen.

SP-leider Marijnissen wil onder meer het minimumloon verhogen en het eigen risico in de zorg afschaffen. Ze verwijt Omtzigt en het CDA dat ze niet genoeg hebben gedaan aan bestaanszekerheid. "Er waren voorstellen van ons die zij in de Tweede Kamer weg hebben gestemd. Het zijn vooral mooie woorden en geen daden."

Omtzigt zegt daarop wel degelijk voorstellen te hebben gedaan. CDA-leider Bontenbal zegt ook wat te willen doen aan het minimumloon, maar "minder dan de SP".

De portemonnee: dit zijn de feiten

Het volgende thema gaat over de portemonnee. We zetten de cijfers rond dit onderwerp even op een rij:

In Nederland zijn de verschillen in besteedbaar inkomen relatief klein. Waar de ongelijkheid wél groot is in Nederland, is bij de vermogens: bezittingen zoals woningen, grond en aandelen. Daar zie je dat de bovenste 10 procent van Nederland bijna 60 procent van het vermogen in handen heeft en de top 1 procent zelfs een kwart.

Zo'n 800.000 mensen leven in armoede, schatte een adviescommissie eerder dit jaar. Onder hen zijn ongeveer 200.000 kinderen.

Meer weten over dit onderwerp? We leggen het uit in dit artikel .

Wilders wil 'premier voor alle Nederlanders' zijn, Yesilgöz gelooft er niets van

Als Wilders premier wordt, wil hij premier voor alle Nederlanders zijn. "Wat je geloof, je achtergrond, wat dat ook is", aldus de PVV-leider. "Ik geloof dat er niemand is die dat gelooft", reageert Yesilgöz.

Wilders: ik zal premier van alle Nederlanders zijn

In het debat over spanningen in de samenleving zegt PVV-leider Wilders dat als hij premier wordt, hij dat voor alle Nederlanders zal zijn "ongeacht je geloof of afkomst". Wilders reageert op de kritiek die hij krijgt op zijn anti-islam-standpunten en lijkt met zijn uitspraak de "mildere toon" van de afgelopen tijd voort te zetten.

VVD-leider Yesilgöz ziet wel dat Wilders een "constructief weekje" achter de rug heeft, maar ziet het verder allemaal nog niet zo snel gebeuren. Ze denkt niet dat Wilders premier wordt, maar ook niet dat hij een verbindende rol zal spelen "tenzij de heer Wilders zegt zijn verkiezingsprogramma te verscheuren".

Ze wijst op de wens van de partij van Wilders om de islam uit Nederland te bannen en het land op slot te doen. Volgens Wilders is het wel van belang om te blijven benoemen wat er misgaat in dit land omdat "heel veel mensen dit Nederland niet herkennen. Als politicus moet je het goede koesteren, en wat niet goed is hard aanpakken."

Negen grootste partijen nu aan de beurt in slotdebat NOS

Na de kleinere partijen is het nu de beurt aan de negen grootste partijen in het NOS-slotdebat. Het gaat onder meer over polarisatie in de samenleving, de portemonnee, klimaat en herstel van vertrouwen. De uitzending duurt tot 22.10 uur. Het debat is live te volgen via NOS.nl, de NOS-app , NPO 1 en NPO Politiek en Nieuws.

Einde eerste deel

Het eerste slotdebat met de kleinere partijen is afgelopen. Zo meteen om 20.34 uur is het grote slotdebat met de lijsttrekkers van de negen grootste partijen. Het debat is te volgen op NPO 1, NPO Politiek en Nieuws, NOS.nl en in de app.

Felle discussie Van Baarle (Denk) en Eerdmans (JA21) over institutioneel racisme

Denk-leider Van Baarle vindt het "schandalig" dat mensen met een migratieachtergrond vaker in armoede leven door institutioneel racisme. Eerdmans van JA21 reageert daarop dat Van Baarle altijd de "racismekaart" trekt.

Dassen (Volt) en Van Haga (BVNL) clashen over de woningmarkt

Dassen (Volt) en Van Haga (BVNL) discussiëren over wat de beste aanpak is om de woningcrisis op te lossen.

Denk, ChristenUnie en JA21 niet eens over oplossingen geldzorgen

Denk, ChristenUnie en JA21 debatteren over geldzorgen. Denk en ChristenUnie willen het minimumloon verhogen, JA21 niet.

ChristenUnie-leider Bikker zegt dat de focus op gezinnen moet liggen en dat die beter ondersteund moeten worden om hun kosten te kunnen betalen.

JA21-leider Eerdmans vindt armoedebestrijding ook belangrijk, maar zegt dat we "ook niet door moeten slaan". Bij een hoger minimumloon komen werkgevers op hoge kosten en dat heeft ook gevolgen, aldus Eerdmans. JA21 wil alle toeslagen afschaffen en daar een huishoudtoelage en huurtoelage voor terug voor mensen die echt niet zonder kunnen.

Denk-leider Van Baarle noemt de plannen van Eerdmans "een ramp voor armere mensen". JA21 is volgens hem de enige partij die ervoor zorgt dat de armoede stijgt. Hij noemt Eerdmans een omgekeerde Robin Hood, "hij steelt van de armen en geeft aan de rijken".

Eerdmans bekritiseert Denk omdat die partij het verkiezingsprogramma niet liet doorrekenen. "U wilt een graaitax voor rijken, nou dan wordt ons eigen potje jam en Calvé heel duur", zegt hij tegen Van Baarle.

Wie wil met wie regeren?

Bikker (ChristenUnie), Van Baarle (Denk) en Eerdmans (JA21) geven aan met wie zij wel of niet willen regeren.

Geldzorgen: dit zijn de feiten

Het volgende thema gaat over geldzorgen. We zetten de cijfers rond dit onderwerp even op een rij:

In Nederland zijn de verschillen in besteedbaar inkomen relatief klein. Negen van de tien huishoudens verdienen in Nederland minder dan 84.000 euro. Er is een vrij kleine groep die boven de 140.000 per jaar uitkomt.

Waar de ongelijkheid wél groot is in Nederland, is bij de vermogens: bezittingen zoals woningen, grond en aandelen. Daar zie je dat de bovenste 10 procent van Nederland bijna 60 procent van het vermogen in handen heeft en de top 1 procent zelfs een kwart.

Zo'n 800.000 mensen leven in armoede, schatte een adviescommissie eerder dit jaar. Onder hen zijn ongeveer 200.000 kinderen.

Meer weten over dit onderwerp? We leggen het uit in dit artikel .

Baudet vraagt Olf om afstand te nemen van uitspraak Bij1-lid

Forum voor Democratie-lijsttrekker Baudet vraagt aan Bij1-leider Olf om afstand te nemen van uitspraken die een partijlid volgens Baudet heeft gedaan: "Die heeft getwitterd: 'Goed dat fascisten geslagen worden', heeft u daar al afstand van genomen?"

Volt wil meer regie op woningmarkt, Van Haga wil juist dat markt tekort oplost

Volt, BVNL en SGP debatteren over de woningmarkt. Volt-leider Dassen zegt dat de overheid de afgelopen jaren te veel aan de markt over heeft gelaten en te weinig regie heeft genomen. Hij pleit voor het splitsen van woningen en het tegengaan van leegstand.

BVNL-lijsttrekker Van Haga noemt dat "klinkklare onzin". "De overheid heeft juist de markt kapotgemaakt. De vraag is geëxplodeerd door migratie", zegt hij. Hij wil migratie beperken om het woningtekort op te lossen. Dassen noemt dat "zondebokpolitiek".

SGP-leider Stoffer ziet juist een probleem bij beschermde diersoorten. "Bij het bouwen van woningen zitten soms dassen en marters in de weg. En dan blijft dat maar hangen op zo'n beestje."

Wonen: dit zijn de feiten

Het volgende thema is het woningtekort. In Nederland is een tekort van 390.000 woningen.

De afgelopen jaren is dit tekort snel toegenomen:

De prijzen van koopwoningen zijn de afgelopen decennia, op een paar jaar na, gestegen. 1995 was het laatste jaar dat de gemiddelde verkoopprijs nog onder een ton lag.

Ook is het aandeel sociale huurwoningen de afgelopen tien jaar gedaald. Corporaties verkochten namelijk woningen en bouwden te weinig nieuwe sociale huurwoningen om dat te compenseren.

Vergeleken met andere EU-landen zijn mensen in Nederland een relatief groot deel van het inkomen kwijt aan wonen.

Meer weten over dit onderwerp? We leggen het uit in dit artikel .

ChristenUnie, Bij1 en Forum voor Democratie niet eens over arbeidsmigratie

ChristenUnie, Forum voor Democratie en Bij1 debatteren over arbeidsmigratie. De partijen zijn het eens dat arbeidsmigranten nu vaak onder erbarmelijke omstandigheden werken en wonen. Maar ze kijken verschillend tegen de oplossingen aan.

Baudet vind dat vooral moet worden uitgezocht hoe het kan dat dit gebeurt. Hij vindt dat de lasten voor bedrijven omlaag moeten, omdat ze nu de lonen van Nederlanders niet kunnen betalen. Dat is volgens hem de belangrijkste oorzaak voor de 1,5 miljoen mensen die nu aan de kant staan . Het geld dat nu aan klimaatbeleid wordt besteed kan volgens hem worden ingezet om dit probleem op te lossen.

Bij1-leider Olf vindt dat Baudet er "helemaal naast" zit en dat in principe iedereen hier binnen mag komen: arbeidsmigranten zijn hier niet voor niets, we hebben ze nodig, zegt Olf.

ChristenUnie-leider Bikker vindt dat we niet de deur wagenwijd open moeten zetten, maar naar de rol van werkgevers moeten kijken. Die hebben wel de lusten, niet de lasten, en dat moet anders, vindt de ChristenUnie-politica.

Baudet vraagt Olf om afstand te nemen van uitspraak Bij1-lid

Aan het begin van het debat spreken de lijsttrekkers van ChristenUnie en Bij1 hun afschuw uit over de aanval op Baudet, de leider van Forum voor Democratie, gisteren. Baudet vraagt daarop aan Olf van Bij1 om afstand te nemen van uitspraken die een partijlid volgens Baudet heeft gedaan: "Die heeft getwitterd: 'Goed dat fascisten geslagen worden', heeft u daar al afstand van genomen?" Olf zegt daarop dat hij niet gaat over de uitspraken van alle leden van Bij1.

Migratie: dit zijn de feiten 

Het eerste deel van dit debat gaat over arbeidsmigratie. Er worden in zo'n debat vaak veel cijfers genoemd, maar waar hebben het over? In het kort:

De grootste groep migranten die naar Nederland komt zijn sinds 2007 inwoners van EU-lidstaten, die visumvrij mogen reizen, wonen en werken binnen de Europese Unie. De verwachting is dat het aantal arbeidsmigranten de komende jaren flink toeneemt.

Afgelopen jaar kwamen er bijna 130.000 EU-inwoners naar Nederland, voornamelijk voor werk en gezin, maar ook om te studeren. De groep migranten die daarna het grootst was kwam uit Oekraïne, gevolgd door de groep migranten uit andere landen buiten de EU.

De kleinste groep binnen de totale migrantenstroom zijn de asielzoekers. In 2022 kwamen er ongeveer 46.000 naar Nederland.

Meer weten over dit onderwerp? We leggen het uit in dit artikel .

Slotdebat begonnen, Baudet blij dat hij erbij kan zijn

Het slotdebat van de NOS is begonnen. In het eerste deel debatteren de kleine partijen met elkaar. De verdeling tussen de 'kleine' en 'grote' partijen is gemaakt volgens een berekening van het gemiddelde van de zetels die partijen nu in de Kamer hebben en de Peilingwijzer van 1 november. Bij1, ChristenUnie en Forum voor Democratie zijn als eerste aan de beurt. Forum-leider Thierry Baudet, die gisteren met een bierfles op het hoofd werd geslagen bij een campagne-evenement in een café in Groningen, vertelt dat hij nog pijn aan zijn kaak heeft, maar zegt blij te zijn dat hij het er goed van af heeft gebracht. Hij is dankbaar er te kunnen zijn.

Het debat begint met het thema arbeidsmigratie.

VVD, PVV en GL-PvdA in de race om de grootste te worden

Een dag voor de verkiezingen gaan nog altijd drie partijen aan kop in de peilingen. In de Peilingwijzer staat de VVD net als gisteren op 26 tot 30 zetels, de PVV staat op 25-29 (gisteren 22-28) en GroenLinks-PvdA op 23-27 (gisteren 21-25). NSC van Pieter Omtzigt lijkt met 19-23 zetels afgehaakt in de strijd de grootste te worden.

Over half uur start slotdebat bij NOS

Over een half uur begint het slotdebat van de NOS NL Kiest: Het Debat. Het is te zien op NPO 1 en NPO Politiek en Nieuws. Vanaf 19.00 uur debatteren eerst de kleinere partijen met elkaar en vanaf 20.30 uur zijn de negen grootste partijen aan de beurt.

Zij gaan voor de laatste keer in deze spannende campagne de strijd met elkaar aan. De grotere partijen komen daarbij twee keer aan bod. Het gaat onder meer over polarisatie in de samenleving, de portemonnee, klimaat en herstel van vertrouwen.

De verdeling tussen de 'kleine' en 'grote' partijen is gemaakt volgens een berekening van het gemiddelde van de zetels die partijen nu in de Kamer hebben en de Peilingwijzer van 1 november.

De uitzending duurt tot 22.10 uur.

PVV en FvD grootste bij scholieren en studenten mbo

Bij de scholierenverkiezingen hebben de PVV en Forum voor Democratie de meeste stemmen gekregen. Als de stemming onder jongeren echte verkiezingen zouden zijn geweest, zou de PVV 25 zetels hebben gekregen en FvD 21.

De derde partij is de VVD. Bij de vorige scholierenverkiezingen in 2021 was de partij nog het populairst met 32 zetels, nu blijft de VVD steken op 17 zetels. Vlak achter de VVD eindigden GroenLinks-PvdA en D66. Nieuw Sociaal Contract, de partij van Pieter Omtzigt, krijgt de stem van 2,8 procent van de deelnemende scholieren. Het is daarmee wel de grootste nieuwe binnenkomer.

ProDemos organiseerde voor de dertigste keer de speciale scholierenverkiezing. Leerlingen van het voortgezet onderwijs en het mbo brengen hun stem uit op school. Het doel is om de scholieren en studenten te laten ervaren hoe verkiezingen werken.

Volgens ProDemos brachten deze editie 143.991 scholieren en studenten op 397 onderwijsinstellingen hun stem uit. Dat is een record, zegt de organisatie. Bij de verkiezingen van 2021 stemden 50.287 scholieren.

'Stemmen via papier niet perfect, maar geen dringend probleem'

Rop Gonggrijp, een van de drijvende krachten achter het stoppen met stemmen via computers, vindt het huidige stemproces niet perfect. Maar volgens hem is er nu geen dringend probleem meer. De afgelopen jaren is er veel verbeterd om het proces transparanter en veiliger te maken. Volgens hoogleraar staatsrecht Wim Voermans leidt het stemmen met papier wel tot wantrouwen bij jongeren: "Er is een digitale generatie opgestaan, die gewend is aan computers."

Meeste stembureaus morgen van 7.30 tot 21.00 uur open

De kiezers kunnen morgen op 9823 locaties terecht om hun stem uitbrengen, meldt de Open State Foundation . Veruit de meeste stembureaus zijn van 07.30 tot 21.00 uur open. Er zijn er 221 met afwijkende openingstijden, waaronder een aantal stembureaus op of bij een treinstation . Er zijn ook mobiele stembureaus, die een paar uur op een plek staan en dan ergens anders naartoe gaan.

In een aantal gemeenten zijn stembureaus op een bijzondere locatie. Zo kunnen kiezers in de gemeente Den Haag naar Madurodam, in Amsterdam naar het Anne Frank Huis en in Tilburg naar popzaal '013. Ook kan gestemd worden in de bioscopen van Pathé.

In totaal staan er 1128 kandidaten verdeeld over 26 partijen op het stembiljet. Ruim vierhonderd daarvan zijn vrouw (36 procent) en vier zijn non-binair (0,4 procent).

De opkomst was bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen met 78,7 procent iets lager dan bij de stembusgang van 2017. Toen ging 81,9 procent van de kiesgerechtigden naar de stembus.

Campagnevoeren tot het allerlaatste moment

Op verschillende plekken in het land kunnen mensen de komende uren een politicus tegen het lijf lopen. Tot op het laatste moment proberen politici kiezers aan zich te binden. Bijvoorbeeld Frans Timmermans van GroenLinks-PvdA, die een bezoek bracht aan de campus van de Maastricht University. En SP-leider Marijnissen ging naar de wijk Overvecht in Utrecht.

Baudet gaat ondanks aanval met bierfles door met campagne

FvD-leider Baudet zegt dat hij ondanks de aanval met een bierfles van gisteren doorgaat met zijn campagne. In een persmoment in de Tweede Kamer zei hij dat hij het "van het grootste belang vindt om te laten zien dat we niet buigen en dat we doorgaan". Hij is vanavond ook bij het NOS-debat.

Het was de tweede keer dat Baudet werd aangevallen. Enkele weken geleden werd hij met een paraplu geslagen in Gent. Daarna is zijn beveiliging fors opgeschroefd, zei de Forum-leider. Hoe dit dan toch kon gebeuren, is niet duidelijk. Er was wel beveiliging aanwezig.

Vanmiddag is er met de betrokken diensten overleg. "Er is iets gebeurd, dat is heel vervelend. Ik heb heel veel geluk gehad", zei Baudet. De komende dagen neemt hij uit voorzorg geen selfies meer.

De Forum-leider werd gisteren net boven zijn oog en op het achterhoofd geraakt. Er is een minderjarige verdachte uit de gemeente Groningen opgepakt. Zijn leeftijd is niet bekend. Over een motief is nog niets bekend.

Yesilgöz wil niet met PVV regeren als Wilders premier wordt

VVD-lijsttrekker Yesilgöz wil niet met de PVV regeren als Geert Wilders premier wordt. Dat zei ze in het radioprogramma Sven op 1. "Ik vind dat dit land een leider verdient die er is voor iedereen is. Dus nee, dat ga ik niet doen."

Ze sluit niet elke samenwerking met de PVV uit. "Want uiteindelijk zijn we een coalitieland en moeten we met elkaar kijken: wat heeft de kiezer gezegd en welke compromissen kun je sluiten?"

Maar ze ziet Wilders niet als leider van dit land. "Dat zie ik niet gebeuren. Hij heeft niet de leiderschapscapaciteiten die ik het land gun." Ze ziet bijvoorbeeld niet voor zich dat de PVV-leider Nederland goed kan vertegenwoordigen op het internationale toneel.

Veel kiezers met migratieachtergrond voelen zich niet genoeg vertegenwoordigd

Veel Nederlanders met een migratieachtergrond vinden dat hun belangen niet goed zijn vertegenwoordigd in de Tweede Kamer. Volgens een onderzoeker is dat gevoel sterker als de betrokkenen discriminatie ervaren. Daar staat tegenover dat er ook veel Nederlanders zonder migratieachtergrond zijn die juist vinden dat de belangen van mensen mét zo'n achtergrond te véél worden behartigd.

Flyeren op de dag voor de verkiezingen

Morgen zijn de verkiezingen, en dus halen de partijen nog even alles uit de kast om de vele zwevende kiezers voor zich te winnen. Onder meer bij station Rotterdam Centraal, waar GroenLinks-PvdA en Denk aanwezig waren:

Volop internationale aandacht voor Nederlandse verkiezingen

Ook internationaal is er veel aandacht voor de verkiezingen in Nederland. Zo heeft de Britse kwaliteitskrant The Guardian sinds vanochtend een liveblog op zijn website, met daarin onder meer aandacht voor de peilingen en de tv-debatten. De Vlaamse omroep VRT heeft op zijn site het bovenste deel van zijn voorpagina ingeruimd voor de verkiezingen, onder meer met een artikel over de kanshebbers voor het premierschap.

De Europese nieuwssite Politico heeft een artikel geschreven met daarin 'een handleiding' over de Nederlandse verkiezingen: wie zijn de kanshebbers, op wie moet je letten en hoe gaat het ná de verkiezingen verder? De internationale lezer wordt op zijn wenken bediend.

De Franse krant Libération heeft voor zijn lezers een profiel geschreven over NSC-leider Omtzigt. Ook de Zwitserse krant Berner Zeitung besteedt via Omtzigt aandacht aan de Nederlandse verkiezingen. "De rebel afkomstig uit het midden", schrijft de krant . En ook een andere Zwitserse krant, de Neue Zürcher Zeitung , heeft de Nederlandse verkiezingen in het vizier en schrijft over het Nederlandse belastingklimaat.

In Spanje onder meer aandacht voor de verkiezingen van de krant El País . Daar aandacht voor de vierstrijd die gaande is om de macht, en ook voor de miljoenen mensen die nog niet weten wat ze moeten stemmen. De Finse omroep YLE focust op het migratiedebat in Nederland en het woningtekort in Nederland. Een Finse die in Amsterdam studeert zegt dat Nederlandse studenten "niet altijd positief kijken" naar internationale studenten.

Een workshop stemmen voor mensen met een verstandelijke beperking

Om de ruim 1 miljoen mensen met een licht verstandelijke beperking zo goed mogelijk voor te bereiden op de komende verkiezingen, bestaat het project ''Stem jij ook?''. Deelnemers van een dagbestedingsproject in Barneveld volgden deze workshop.

Onduidelijk hoe het met Baudet gaat na aanval, verdachte minderjarig

Forum voor Democratie heeft nog geen update gegeven over hoe het gaat met lijsttrekker Thierry Baudet, na de aanval met een bierfles gisteravond. De politicus was in een Gronings café voor een verkiezingsbijeenkomst, samen met andere (kandidaat-)Kamerleden van zijn partij.

Op beelden is te zien dat een jongen uithaalt naar Baudet. Er is een verdachte aangehouden, die volgens bronnen minderjarig is.

Timmermans tegen andere linkse partijen: ik laat jullie niet in de steek

GroenLinks-PvdA-lijsttrekker Frans Timmermans denkt dat zijn partij "een goeie kans maakt om als grootste uit deze verkiezingen te komen". Hij ziet een eindsprint in de peilingen. En wil die nog even aanzetten, als tegenwicht tegen de opmars waaraan de PVV van Geert Wilders bezig lijkt te zijn. "Ik denk dat heel veel mensen er toch niet aan moeten denken dat hij aan de knoppen gaat zitten", zei hij bij RTL Nieuws .

Timmermans wil zorgen dat andere partijen niet om GroenLinks-PvdA heen kunnen, "want ik heb gemerkt in de campagne: als ze de kans krijgen zoeken ze elkaar op op rechts". Hij kan zich goed voorstellen dat andere linkse partijen vrezen dat een strategische stem op 'Timmermans' ten koste van hen gaat. "Maar ik zeg dan tegen hen: ik laat jullie niet in de steek. Als wij de grootste worden, dan zorg ik dat ik jullie heel dicht bij me houd. Maar als wij niet de grootste worden, hebben jullie hetzelfde probleem als ik, namelijk dat rechts gaat regeren."

Bontenbal rekent op goede toekomst voor CDA

CDA-leider Bontenbal vindt dat het er in de campagne wel erg hard aan toe gaat. "Ik vind het vrij hard worden en ik zie mensen elkaar best hard aanpakken", zei Bontenbal in het laatste lijsttrekkersgesprek van het NOS Radio 1 Journaal van deze campagne. "Het is links tegen rechts. Ik zie PvdA'ers hard inhakken op Yesilgöz en andersom, maar over een paar dagen zit je met elkaar in de Kamer en moet je met elkaar praten. Maak niet te veel kapot."

Bontenbal noemde in het gesprek ook de peilingen in dit debat te dominant. De afgelopen dagen zijn er in die peilingen volop verschuivingen te zijn.

Het CDA staat in de Peilingwijzer op 3-5 zetels. Als dat uit zou komen, zou dat voor het CDA de laagste score in de geschiedenis van de partij zijn. In het verleden zijn er volgens de partijleider dingen niet goed gedaan. In het CDA-programma staat dat het marktdenken is doorgeschoten. "Je moet heel precies kijken waar marktwerking wel en niet geschikt is", zegt Bontenbal. "Dat punt hebben we de afgelopen decennia niet goed genoeg gedaan." Hij noemt als voorbeeld de 'schuldenindustrie': bedrijven die verdienen aan de schulden van mensen. "Laat gemeentes de schulden overnemen, en maak er publieke organisaties van."

Bontenbal is optimistisch over de toekomst van zijn partij, ondanks de te verwachten uitslag. "Ik zie een hele mooie partij en ik denk niet dat we het licht uit doen. Ons gedachtengoed is springlevend. We namen het niet altijd even serieus", erkent hij. "Maar het gedachtengoed van gemeenschapszin, van marktdenken dat niet overal moet zitten, dat dingen niet direct winst op hoeven te leveren. Daar sta ik voor." De partijleider ziet naar eigen zeggen "een sterk verjongd" CDA. "Voor die hele grote groep kom ik mijn bed uit. Ik weiger te geloven dat het CDA klaar is."

Kijk terug: jullie vragen aan CDA-leider Bontenbal

CDA-leider Henri Bontenbal was vandaag te gast bij de NOS en gaf antwoord op vragen kijkers. Bekijk het gesprek terug via YouTube of onderstaande video:

Podcast De Campagne Stemming: het verhaal van de campagne is herschreven

In de dagelijkse podcast De Campagnestemming ergeren Xander van der Wulp (NOS) en Joost Vullings (EenVandaag) zich aan alle stemadviezen die gasten in talkshows geven. Verder blikken ze uitgebreid terug op het debat bij EenVandaag gisteren. Ze zagen dat de lijsttrekkers Jetten (D66) en Timmermans (GroenLinks-PvdA) vol de aanval openden op de VVD en dat het verhaal van Omtzigt (NSC) een beetje naar de achtergrond wordt gedrongen "nu het toch een beetje links-rechts wordt". "Het verhaal van de campagne is een beetje herschreven" door de dynamiek van het afgelopen weekend, concluderen ze.

Henri Bontenbal te gast bij NOS, waar staan hij en zijn partij voor?

Het CDA ontstond in 1980 uit drie christelijke partijen: de Anti-Revolutionaire Partij (ARP), de Nederlands-hervormde Christelijk-Historische Unie (CHU) en de Katholieke Volkspartij (KVP). Dertien jaar lang hadden ze over een fusie gesproken, die uitmondde in het Christen-Democratisch Appèl (CDA). De middenpartij regeerde sindsdien bijna altijd.

Van oudsher zijn het platteland en normen en waarden belangrijk voor het CDA. Interne discussies over het versoberen van sociale zekerheid of migratie verdeelden de partij soms, maar echte ophef ontstond in 2010 bij de gedoogconstructie met de PVV. Sommige leden vonden dat de eigen waarden te grabbel werden gegooid.

Recenter waren veel aanhangers teleurgesteld over de omgang met boeren in de stikstofdiscussie, waarna velen hun weg naar BBB en nu ook naar NSC (beide geleid door een ex-CDA'er) vonden. Het CDA zegt zich nu af te keren van het neoliberalisme. Normen, waarden en naar elkaar om kijken, staan weer hoog in het vaandel.

De 40-jarige natuurkundige Henri Bontenbal, geboren in Rotterdam, is nog niet zo lang Kamerlid: sinds 2021. Hij maakte zich de afgelopen jaren hard voor kernenergie en duurzaamheid. Bontenbal komt uit een gezin met acht kinderen en spreekt in interviews over zijn eigen "vechtersmentaliteit". Dat komt van pas: hij mag het CDA gaan leiden in roerige tijden. Verschillende nederlagen, het vertrek van Omtzigt en recent Mona Keijzer, en slechte peilingen.

Bontenbal zegt niet bij de pakken neer te zitten. Hij wil met "met fris gemoed aan de slag", maar het CDA grijpt tegelijkertijd terug op oude thema's als normen en waarden en omkijken naar elkaar. Kiezers en leden die dat bij het CDA misten stapten, de afgelopen tijd over naar de BBB en NSC, partijen die zich ook profileren op christendemocratische waarden. "Ik zou dan altijd zeggen, kies dan voor het origineel" zei Bontenbal daarover.

Podcast De Stemming met Vullings en Van der Wulp

In de dagelijkse podcast De Campagne Stemming blikken Xander van der Wulp (NOS) en Joost Vullings terug op het EenVandaag-debat en kijken ze vooruit naar de laatste campagnedag.

Stembureaus binnen 24 uur open, laatste campagnedag met onder meer NOS slotdebat

Over minder dan 24 uur gaan de stembureaus open, het is vandaag de laatste campagne dag. Met vier partijen die lijken te strijden om de grootste te worden maar ook nog heel veel kiezers die hun stem niet hebben bepaald gaat de politieke campagne vandaag een laatste spannende dag in.

Sinds de PVV in de peilingen is gestegen is lijkt de strijd tussen drie partijen er één tussen vier geworden: VVD. NSC, PVV en GroenLinks-PvdA. De kopgroep van partijen lijkt in de peilingen steeds groter te worden, maar de kiezers zijn ondertussen nog volop in beweging. In de strijd om de gunst van de kiezer vallen partijen elkaar de laatste dagen over en weer steeds harder aan en waarschuwen voor een te links, dan wel een te rechts kabinet.

Morgen gaan dus vanaf half acht gaan de stembureaus open, kiezers kunnen tot 21.00 uur 's avonds hun stem uitbrengen. Maar maar voor het zover is zendt de NOS het slotdebat vanavond uit.

In negen debatten met de kleinere partijen vanaf 19.00 uur en de grotere na het achtuurjournaal gaan de partijen met elkaar in gesprek. De kleinere partijen tussen 19.00 en 19.50 uur over arbeidsmigratie, wonen, en geldzorgen. Dan volgt het journaal, waarna de grotere partijen spreken over spanningen in de samenleving, de portemonnee, klimaat, migratie, landbouw en herstel van vertrouwen.

Dit gebeurde er gisteren

In het EenVandaag-debat kwamen partijen met felle uithalen over asiel, klimaat- en belastingplannen .

Kijk hier een aantal fragmenten terug uit het EenVandaag-debat:

Forum voor Democratie-leider Thierry Baudet werd opnieuw aangevallen: hij werd in een Gronings café met een bierfles op zijn hoofd geslagen . Volgens FvD raakte ook een beveiliger gewond aan zijn gezicht. De partij besloot om een andere campagne-evenement in Zwolle later op de avond te schrappen.

En er is een nieuwe site die partijprogramma's begrijpelijker maakt. Via Partijplein kun je standpunten lezen in een makkelijkere óf andere taal, waardoor de verkiezingen een stukje toegankelijker worden.

Welkom!

Welkom in het liveblog over de campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen. Het blog van gisteren lees je hier terug.