Presidentsverkiezingen Iran: vooral conservatieve mannen, 'toch meer ruimte mogelijk'

• Lennard Swolfs

  redacteur Buitenland

Na de plotselinge dood van de Iraanse president Raisi kiezen de Iraniërs over twee weken een nieuwe president. Inmiddels zijn zes kandidaten bekendgemaakt: vijf conservatieve mannen en de gematigd hervormingsgezinde Masoud Pezeshkian. Wat de uitkomst van de verkiezingen op 28 juni ook wordt, de koers van Iran zal niet radicaal omslaan. Maar met Pezeshkian is wel iets meer ruimte mogelijk, ziet Iran-kenner Peyman Jafari.

"Pezeshkian wil verandering, maar begrijpt dat het systeem grote veranderingen niet toelaat. Hij kan wel de banden met het Westen iets aanhalen, internationale verdragen ondertekenen en in Iran zelf zorgen voor minder onderdrukking als het bijvoorbeeld gaat om het verplicht dragen van de hoofddoek."

De grote vraag is of het Pezeshkian lukt om genoeg Iraniërs naar de stembus te krijgen. Dat zal volgens Jafari de komende weken moeten blijken, als de verkiezingscampagnes en tv-debatten in Iran op gang komen. Het eerste debat op televisie is maandag.

De ayatollah zit aan de knoppen

Eigenlijk zouden Iraniërs in 2025 naar de stembus gaan, maar door de fatale helikoptercrash van de zeer conservatieve president Raisi vorige maand zijn de verkiezingen vervroegd.

Tachtig Iraniërs hebben zich verkiesbaar proberen te stellen, inclusief vier vrouwen. De zogeheten Raad der Hoeders bepaalt uiteindelijk wie mag meedoen. Achter de schermen zit de hoogste leider ayatollah Ali Khamenei aan de knoppen. Hij bepaalt de samenstelling van die raad, direct en indirect.

Bekijk hier hoe de Raad der Hoeders wordt samengesteld:

Zes kandidaten zijn door de ballotage gekomen en zijn dus verkiesbaar op 28 juni. Niet helemaal onverwachts zijn het vooral conservatieve mannen die zich in meer of mindere mate achter Khamenei scharen.

Een mini-introductie op wie Iran straks mogelijk gaat leiden:

De enige gematigd hervormingsgezinde kandidaat is dus voormalig minister van Volksgezondheid Masoud Pezeshkian. Het is speculeren waarom de Raad der Hoeders hem op de lijst heeft gezet. Het kan volgens Jafari te maken hebben met het opkomstpercentage en de legitimiteit van Iran.

"De Islamitische Republiek Iran heeft altijd gezegd dat bij hen verkiezingen wél belangrijk zijn, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Saudi-Arabië, waar geen democratische invloeden worden toegelaten. Dus zijn ze bang voor een laag opkomstpercentage. Ze hebben misschien gedacht dat Pezeshkian voor meer stemmers kan zorgen, maar niet bekend genoeg is om daadwerkelijk te winnen. Dat is natuurlijk wel een risico van de Raad der Hoeders."

Vooral jongeren hebben weinig vertrouwen in het Iraanse systeem. Dat is in een stroomversnelling gekomen door de protestgolf die ontstond in 2022 na de dood van Mahsa Amini. Maandenlang gingen Iraniërs de straat op om te strijden voor meer vrijheden.

Die protesten mislukten door harde onderdrukking van het regime, maar ook was er volgens Jafari te weinig kritische massa om echt verandering te brengen. Die groep kan deze verkiezingen voor een verrassing zorgen.

"In Iran heb je een grote grijze massa die de protesten moreel steunden, maar niet meededen. Ze zijn teleurgesteld in het regime, maar zien ook niet meteen een revolutie als realistische optie. De vraag is of deze groep de komende weken het enthousiasme kan opbrengen om op Pezeshkian te gaan stemmen."

Wel benadrukt Jafari dat er onder de hervormingsgezinde Iraniërs verdeeldheid heerst. Veel inwoners zullen Pezeshkian niet radicaal genoeg vinden en dus twijfelen of ze hem moeten steunen.

Strijd tussen de conservatieven

Ook in het conservatieve kamp is verdeeldheid. Daar zal de strijd vooral gaan tussen Saeed Jalili en Mohammad Bagher Ghalibaf. Jalili is een zeer conservatieve hardliner en de favoriete kandidaat van Khamenei. "Onder zijn leiding zal de conservatieve lijn van nu voortgezet worden", zegt Jafari. "Hij staat bekend om zijn confronterende politiek tegenover het Westen. Iran zal onder hem internationaal verder geïsoleerd raken."

Ghalibaf is conservatief, maar wel gematigd. "Met hem zullen we een status quo van nu krijgen. Hij zal zich pragmatisch opstellen in binnen- en buitenlandse politiek. Hij wil bijvoorbeeld best met Europa onderhandelen over een nucleair akkoord en zal mogelijk minder onderdrukkend optreden in Iran zelf."

Het blijft dus nog even spannend welke weg Iran inslaat en of en hoeveel ruimte er zal komen voor kleine veranderingen. Bovendien stippelt de hoogste leider Khamenei samen met zijn eigen leger de Revolutionaire Garde de hoofdlijnen uit, vooral als het gaat om buitenlandbeleid. De president heeft binnen die kaders zeker wel bewegingsruimte, maar de macht blijft beperkt.