'Te complex en verlammend', stelsel arbeidsongeschiktheid moet op de schop

Het arbeidsongeschiktheidsstelsel is te complex voor bijna alle mensen die ermee te maken hebben. Dat is de belangrijkste conclusie van de Onafhankelijke commissie arbeidsongeschiktheidsstelsel (Octas), die in opdracht van demissionair minister Van Gennip van Sociale Zaken het arbeidsongeschiktheidsstelsel onder de loep nam.

"Wij zijn geschrokken van de complexiteit van het stelsel en de groepen die tussen wal en schip geraken", zegt commissievoorzitter Roos Vermeij. Die complexiteit heeft volgens haar grote gevolgen. "Je ziet dat mensen in het proces van arbeidsongeschikt zijn in een doolhof verdwaald raken en misschien nog wel zieker worden. Dat is niet wat we met z'n allen moeten willen."

Ook zijn er mensen die geen uitkering krijgen of een lagere uitkering ontvangen dan waar ze recht op hebben. Een ander gevolg van de huidige regels is dat mensen blijven zitten in plaats van weer actief te worden op de arbeidsmarkt. "Het systeem werkt verlammend", zegt Vermeij. "Mensen overzien het niet en zijn bang dat ze hun uitkering verliezen als ze weer actief worden."

Drie voorstellen

Octas doet daarom drie verschillende voorstellen om het stelsel om te gooien. "Wij vinden dat mensen moeten kunnen begrijpen wat hun rechten zijn, wat hun plichten zijn en wat hun perspectief is", zegt Vermeij.

Eerste optie: versimpelen

De eerste optie is om het huidige stelsel te verbeteren. Dat houdt volgens Octas in: versimpelen én meer mensen ervoor in aanmerking laten komen. Een belangrijke stap om het stelsel minder complex te maken is volgens Octas één WIA-uitkering voor iedereen, of je nou volledig of gedeeltelijk bent afgekeurd. Nu zijn er nog verschillende regelingen, met verschillende voorwaarden en uitkeringen die allemaal onder de WIA vallen.

Daarnaast oppert de commissie een regeling voor zelfstandigen en een lagere drempel voor een WIA-uitkering. Nu ligt die drempel bij 35 procent arbeidsongeschiktheid. Dat zou 25 procent moeten worden. Vooral mensen die eerder een flexibel contract hadden met een laag inkomen hebben baat bij deze maatregelen, zegt de commissie.

Deze voorstellen leiden wel tot hogere kosten voor de staat. Jaarlijks kan dat gaan om een bedrag van tussen de 1 en 2 miljard euro.

Tweede optie: volledig nieuw stelsel

Als tweede optie stelt de commissie een volledig nieuw stelsel voor, waarin de focus de eerste jaren meer op re-integratie ligt. In die variant ligt de nadruk op wat mensen wél kunnen, in plaats van wat ze niet kunnen.

Octas schetst een werkwijze waar de eerste drie tot vijf jaar meer gekeken wordt naar de mogelijkheden van re-integratie, met een uitkering van 70 procent van het oude loon.

Op deze manier wordt voorkomen dat iemand snel het label arbeidsongeschikt krijgt én dat er financiële zorgen ontstaan. Pas na de periode van drie tot vijf jaar volgt de arbeidsongeschiktheidsbeoordeling.

Derde variant: iedere werkende gelijk

Als derde variant ziet Octas een stelsel waarbij iedereen, of je nou in vaste dienst bent of zzp'er, gelijk wordt behandeld. Het idee is een basisverzekering waarbij de overheid een minimumuitkering garandeert voor alle werkenden. De uitkering wordt vervolgens (verplicht) aangevuld via een premie die werkgevers betalen.

Omdat steeds meer werkenden wisselen tussen een vast dienstverband en zzp'en of verschillende contractvormen naast elkaar hebben, past dit stelsel volgens de commissie beter bij de huidige arbeidsmarkt.

Hoe dan ook is er wat betreft complexiteit veel winst te behalen door uit te gaan van het perspectief van mensen, zegt Vermeij. "Complexiteit is vaak een uiting van regeldrift en doelmatigheidsdwang."

In een reactie zegt demissionair minister Van Gennip dat het stelsel complex en verlammend is. "Dat kunnen we niet accepteren. De oplossingen zijn heel goed, en verrassend." Het duurt volgens haar zo'n zes maanden om alle opties goed te bekijken. Ze gaat alles klaarzetten zodat het nieuwe kabinet er direct mee aan de slag kan.