Hij gaat de geschiedenisboeken in als de langstzittende minister-president van het land, maar het had maar weinig gescheeld of Mark Rutte was nooit lijsttrekker van de VVD geworden. Na bijna 17 jaar aan het roer van de VVD, waarvan 13 jaar als premier, heeft hij kort na de val van zijn vierde kabinet zijn vertrek uit de politiek aangekondigd. Terugblik op een tijdperk.
Rijzende ster
Beatrix is nog koningin als Mark Rutte, dan staatssecretaris van Onderwijs in het kabinet-Balkenende II, zich in 2006 kandidaat stelt voor het lijsttrekkerschap van de VVD. Jozias van Aartsen heeft zich een dag daarvoor teruggetrokken als fractievoorzitter na tegenvallende resultaten voor de liberalen bij de gemeenteraadsverkiezingen.
De dan 39-jarige Rutte wordt gezien als rijzende ster binnen de VVD en lijkt de gedoodverfde nieuwe leider van de partij. Totdat ook Rita Verdonk, de minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie, zich kandidaat stelt. Een stormachtige campagne en een ongekend heftige tweestrijd doet de partij op haar grondvesten schudden.
De partijtop is voor Rutte, maar coryfeeën als Hans Wiegel en Frits Bolkestein spreken zich voor Verdonk uit. In het interne referendum krijgt Rutte uiteindelijk toch nog onverwacht een meerderheid: met 51,5 procent laat hij Rita Verdonk achter zich.
Maar rustig wordt het daarna niet. Verdonk voert haar eigen campagne en haalt bij de verkiezingen meer stemmen dan de lijsttrekker, terwijl de VVD zes zetels verliest. Nadat Verdonk keer op keer heeft laten blijken dat ze Ruttes leiderschap niet accepteert, zet hij haar uit de fractie. Een ledencongres in Veldhoven beslist over zijn lot.
Doordat hij nu wel de steun van Bolkestein krijgt, die met een vlammend betoog de stemming op de ledenvergadering weet te bepalen, redt hij het. Verdonk verlaat de VVD en begin haar eigen partij, wat ondanks sensationele scores in de peilingen uitloopt op een fiasco.
Zonder Verdonk in zijn nek komt Rutte op stoom als oppositieleider tegen het kabinet-Balkenende IV. De verkiezingen na de val van dat kabinet zorgen in 2010 voor een politieke aardverschuiving. Het CDA halveert, terwijl de PVV explosief groeit van 9 naar 24 zetels. De VVD wordt met 31 zetels voor het eerst in de geschiedenis de grootste partij in de Tweede Kamer en daarmee komt het land voor het eerst sinds 1918 weer onder liberale leiding.
Premier Rutte heeft in de loop der jaren met twee monarchen en tientallen verschillende ministers op het bordes gestaan:
NOS
NOS
NOS
NOS
NOS
In het Torentje komt een man die in zijn jeugd nog had gedroomd over een carrière als concertpianist. Hij komt op 14 februari 1967 ter wereld in een bijzonder gezin in Den Haag met zeven kinderen. De eerste vrouw van zijn vader was overleden in een jappenkamp. Na de oorlog hertrouwde Rutte senior met de zus van zijn vrouw. Ze kregen nog vier kinderen, van wie Mark de jongste was.
Na het gymnasium wordt het geen conservatorium, maar een studie geschiedenis. Rutte wordt lid van de liberale jongerenorganisatie JOVD en schopt het daar tot landelijk voorzitter, in de VVD een geheide weg naar succes die ook voorgangers als Wiegel en Ed Nijpels hebben bewandeld. Na zijn doctoraalexamen treedt hij in dienst bij Unilever als personeelsmanager, maar de politiek is nooit ver weg.
Het premierschap van Rutte begint in 2010 en eindigt dus na de verkiezingen van dit jaar. Een terugblik op die tijd in video:
Ruttes eerste kabinet leunt op de gedoogconstructie met de PVV. Alle bewindslieden zijn afkomstig van de VVD en het CDA; de PVV steunt het minderheidskabinet vanuit de Kamer. Echte deelname is niet mogelijk vanwege het anti-islamstandpunt van de PVV. Beroemd zijn de beelden uit de bomvolle Rijnhal in Arnhem, waar een recordaantal CDA'ers bijeenkomt om uiteindelijk met de gedoogconstructie in te stemmen.
Rutte kondigt zijn kabinet strijdlustig en uitdagend aan als een kabinet waarmee "rechts Nederland zijn vingers kan aflikken", maar het blijkt een broze samenwerking. Als er na anderhalf jaar onderhandeld moet worden over extra bezuinigingen, worden de partijen het niet eens.
Woedend is Rutte als PVV-leider Geert Wilders in het voorjaar van 2012 onverwachts aankondigt niet langer gedoogpartner te willen zijn. Rutte zet Wilders in de jaren daarna neer als een 'wegloper' die de verantwoordelijkheid schuwt tijdens de wereldwijde financiële crisis.
Electoraal legt de situatie Rutte geen windeieren. In 2012 haalt de VVD onder zijn leiding het recordaantal van 41 zetels, na een spannende tweestrijd met de PvdA onder leiding van Diederik Samsom. Flexibel als hij is gaat hij regeren met zijn aartsvijand, de PvdA, waarbij Samsom als fractieleider in de Tweede Kamer blijft. De twee blijken het verbazingwekkend goed met elkaar te kunnen vinden en het kabinet-Rutte II zit de volle termijn uit.
Het kabinet voert de radicale hervormingen door die Wilders blokkeerde. Zo gaat de pensioenleeftijd versneld omhoog en wordt de hypotheekrenteaftrek verder beperkt. In de zorg krijgen verzekerden te maken met een hoger eigen risico, de jeugdzorg gaat naar de gemeenten en voor studenten wordt 'het sociaal leenstelsel' ingevoerd. De minderheid in de Eerste Kamer is voor Rutte geen punt; de politieke allemansvriend is een meester in het vinden van wisselende politieke meerderheden.
Vlucht MH17
Nederland leert de goedlachse premier in de zomer van 2014 van een heel andere kant kennen, als de ramp met vlucht MH17 een rouwsluier over het land werpt. Rutte is zichtbaar geraakt. Hij stelt meteen dat "de onderste steen boven moet komen" en wil gerechtigheid voor de nabestaanden van de 298 slachtoffers, onder wie 196 Nederlanders. Rutte zal het neerhalen van vlucht MH17 meermaals het moeilijkste moment uit zijn politieke loopbaan noemen.
Bij de verkiezingen van 2017 wordt de VVD opnieuw de grootste, na een tweestrijd met Wilders. Voor de PvdA pakt de samenwerking met de VVD en een interne lijstrekkersstrijd tussen Samsom en Lodewijk Asscher rampzalig uit. De partij gaat van 38 naar 9 zetels, de grootste nederlaag uit de parlementaire geschiedenis. Rutte moet dus weer andere partners zoeken.
Nadat GroenLinks is afgehaakt vormt Rutte zijn derde kabinet met CDA, D66 en ChristenUnie. De formatie breekt met 225 dagen records. Halverwege de rit krijgt dit kabinet de coronapandemie op zijn bord. Samen met CDA-minister Hugo de Jonge wordt Rutte het gezicht van de bestrijding van het coronavirus. Het land gaat op slot, persconferenties over avondklok en lockdowns trekken miljoenen kijkers. Die zien hoe Rutte het handen schudden in de ban doet en vervolgens RIVM-baas Jaap van Dissel vrolijk de hand schudt.
Het is Rutte ten voeten uit: joviaal en opgeruimd. Hij is er niet om zich zorgen te maken, maar om de zorgen van anderen weg te nemen, mag hij zich graag laten ontvallen. Hij lijkt zelden een slecht humeur te hebben, al zijn er ook verhalen over onverwachte woede-uitbarstingen, altijd binnenskamers. Critici verwijten hem gebrek aan visie. Hij geeft ze in 2013 gelijk: "Visie is als de olifant die het uitzicht beneemt." Van die woorden krijgt hij spijt; ze blijven hem achtervolgen.
Tijdens de coronacrisis bereikt Ruttes populariteit een absoluut hoogtepunt, maar in de loop der tijd nemen de kritiek en het chagrijn toe. De premier krijgt bovendien te maken met zaken waarbij hij het in het verleden heeft laten liggen, zoals de aardbevingen als gevolg van de gaswinning in Groningen en het toeslagenschandaal. Die laatste kwestie is aanleiding het ontslag van zijn derde kabinet aan te bieden.
De formatie van Ruttes vierde kabinet brengt zijn positie begin 2021 voor het eerst serieus aan het wankelen. Een fotograaf op het Binnenhof legt onbedoeld een notitie van verkenner Kajsa Ollongren vast, met de explosieve tekst: 'Positie Omtzigt, functie elders'. Pieter Omtzigt, toen nog CDA-Kamerlid, bracht de toeslagenaffaire die Rutte III liet struikelen mede aan het licht en geldt in kabinetskringen als lastig. "Hier scheiden onze wegen", zegt D66-leider Sigrid Kaag tegen Rutte in het debat over de notitie. Maar na veel praten gaan de vier partijen toch met elkaar verder.
Teflonpremier
Rutte wordt jarenlang omschreven als 'teflonpremier' die elk heikel dossier van zich af weet te laten glijden. Maar de laatste jaren lukt dat steeds minder goed. Parlementaire enquêtecommissies oordelen vernietigend over de handelswijze van de overheid rondom de gaswinning in Groningen en de toeslagenaffaire, die duizenden onschuldige ouders in grote financiële problemen heeft gebracht. De stikstofcrisis legt onder meer de woningbouw lam en leidt tot een ongekend boerenprotest in de zomer van 2022. Zijn regelmatig haperende geheugen in politiek netelige situaties wekt ook wrevel in de Tweede Kamer.
Als het kabinet-Rutte IV afgelopen week in sneltreinvaart valt over de impasse in het asielbeleid, toont Rutte zich meteen strijdlustig. Of hij voor de zesde keer lijsttrekker wil zijn voor zijn partij? "Als u het me nu vraagt, zeg ik vanzelfsprekend 'ja'. Omdat ik de energie en de ideeën ervoor heb."
Drie dagen later kondigt hij toch zijn vertrek uit de politiek aan. Misschien gaat hij wel meer lesgeven, oppert hij tegenover de pers. Daar kan hij zichzelf tegenkomen in de geschiedenisboeken, als boegbeeld van het eerste naoorlogse liberale tijdperk.
