De 'nieuwe Jaap van Dissel' kan profiteren van de lessen die zijn voorganger leerde

• Nanko Boelman

  redacteur Online

Hugo de Jonge, Ernst Kuipers, Diederik Gommers, Irma Sluis en Jaap van Dissel. Noem deze namen en iedereen zal weten waarover het gaat: de coronapandemie. Kuipers en De Jonge zitten nu in het kabinet, Van Dissel staat voor zijn pensioen. Net als het virus lijkt hij daarmee te verdwijnen uit de publiciteit.

Tien jaar geleden begon Van Dissel als directeur van het Centrum voor Infectieziektebestrijding van het RIVM. Hij komt bij het grote publiek in beeld als begin 2020 het coronavirus opdoemt. Eerst in China, later in Europa en op 27 februari ook in Nederland. Jaap van Dissel geeft een interview over de eerste besmetting, waarin hij het ziekenhuis in Tilburg complimenten maakt voor het adequate handelen.

De patiënt raakte besmet in Italië, waar dan al zeventien mensen zijn overleden aan het virus. Daarna loopt het aantal besmettingen in Nederland in rap tempo op. Het RIVM adviseert op 1 maart mensen die terugkomen uit een risicogebied in het buitenland, thuis te blijven. Op 6 maart sterft de eerste patiënt in Nederland en worden er maatregelen genomen in Noord-Brabant.

Hand schudden

De eerste persconferentie met Jaap van Dissel en premier Mark Rutte is op 9 maart. Het levert een van de herkenbaarste momenten van het begin van de coronapandemie op.

Waar de heren in de persconferentie benadrukken dat er vooral geen handen geschud dienen te worden, geven de twee elkaar na afloop per ongeluk toch een hand.

Jaap van Dissel is niet alleen directeur van het Centrum voor Infectieziektebestrijding, hij heeft als voorzitter van het Outbreak Management Team (OMT) ook een belangrijke rol. Het OMT brengt adviezen uit over de aanpak van de pandemie. In januari 2020 komt het OMT voor het eerst bijeen over het coronavirus.

Al snel is Van Dissel een van de gezichten van de Nederlandse corona-aanpak en van de bijbehorende maatregelen. Op de dag dat minister Bruins om gezondheidsredenen zijn werkzaamheden neerlegt en PvdA'er Martin van Rijn zijn plek tijdelijk inneemt, maakt het kabinet bekend dat er nieuwe maatregelen komen. Onder andere verpleeghuizen moeten dicht.

Het is dan halverwege maart. In die periode wordt ook de 'technische briefing' een begrip. Van Dissel praat in deze sessies de Tweede Kamer bij over de cijfers en de stand van zaken.

In de periode daarna worden de maatregelen soms strenger, maar in de zomer van 2020 is er ook meer mogelijk. Doorgaans worden de maatregelen aangekondigd door Van Dissel, samen met premier Rutte en minister De Jonge. De Jonge nam het stokje, na tussenpaus Martin van Rijn, over van Bruno Bruins. Dit drietal, meestal vergezeld door gebarentolk Irma Sluis, geeft persconferentie na persconferentie.

In die periode is er ook veel kritiek op het beleid, waarbij ook Van Dissel niet gespaard wordt. Dat begint in maart, vrij vroeg in de coronapandemie. Van Dissel zegt dat het gebruik van mondkapjes "niet zinvol" is.

"Ik bedoel dit niet grappig, maar in veel Aziatische landen lopen mensen al tijden met mondkapjes en dat heeft daar ook de corona-uitbraak niet kunnen tegenhouden", zei Van Dissel destijds. Hij noemde het dragen van een mondkapje een "schijnveiligheid". Later zullen mondkapjes alsnog verplicht worden in openbare ruimtes.

Kritische rapporten

In de maanden die volgen worden bij veel maatregelen vraagtekens gezet. Na de pandemie verschijnt een rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) over de aanpak van corona tijdens de eerste golf. Daarin staat dat Nederland onvoldoende voorbereid was op een pandemie. Bij de aanpak daarvan is bovendien te weinig rekening gehouden met de maatschappelijke gevolgen van het beleid.

Voor adviezen van experts uit andere sectoren was beperkt ruimte, zegt de OVV. Dat kwam door de belangrijke rol van het OMT en door de rol van OMT-voorzitter Jaap van Dissel in "vrijwel alle adviesteams".

De raad adviseert het kabinet bij een eventuele volgende pandemie de rollen van adviseur en beslisser duidelijker te scheiden en daarnaast bij besluiten naar meer uiteenlopende deskundigen te luisteren. Feedback die een opvolger van Van Dissel ter harte kan nemen.

Effecten onduidelijk

In een rapport over de tweede golf, waarin zelfs een lockdown en een avondklok werden afgekondigd, heeft de OVV kritiek op de effectiviteit van verregaande maatregelen. De effecten van de ingevoerde maatregelen waren van tevoren onzeker, bijna een jaar later is nog steeds niet duidelijk in hoeverre de maatregelen hebben bijgedragen aan het indammen van de pandemie, zegt de onderzoeksraad.

Een ander kritiekpunt dat vaak terugkomt is het gebruik van het woord groepsimmuniteit aan het begin van de pandemie. Premier Rutte gebruikte die term, wat zorgde voor onduidelijkheid over de vraag of groepsimmuniteit het doel was van het beleid, of een bijkomend effect van de strategie.

Nu corona geen pandemie meer is en de stofwolken van de kritiek zijn opgetrokken, moet er een opvolger van Van Dissel worden gevonden. Wanneer hij precies stopt, wil het RIVM nog niet zeggen.

Bij de vacaturetekst lijkt het instituut de lessen van de pandemie mee te nemen. Zo wordt ervaring hebben met crisismanagement verlangd. Ook draagvlak behouden in lastige tijden is een voorwaarde, net als het doorhakken van knopen. Een andere belangrijke eis is het helder overbrengen van ingewikkelde materie aan een breed publiek.