Amsterdam geeft schilderij Kandinski terug aan erfgenamen, jarenlange strijd voorbij
De gemeente Amsterdam geeft het schilderij Bild mit Häusern van Vasili Kandinski (1866-1944) toch terug aan de erfgenamen van het Joodse echtpaar Lewenstein. Dat schrijven burgemeester Halsema en wethouder Meliani (Kunst en Cultuur) aan de Amsterdamse gemeenteraad.
Daarmee komt na negen jaar een einde aan een slepende strijd om het doek uit 1909, dat in het Stedelijk Museum hangt en mogelijk zo'n 20 miljoen euro waard is. De erfgenamen eisen het terug omdat het volgens hen duidelijk om roofkunst gaat.
Naaimachines en kunst
Het schilderij was sinds 1923 eigendom van Emanuel Lewenstein, eigenaar van een naaimachinefabriek en fervent kunstverzamelaar. In 1940, toen Lewenstein zelf al was overleden, verkocht zijn zoon Robert het doek op een veiling voor 160 gulden aan de gemeente, ver onder de marktwaarde.
De erfgenamen zeggen dat dat is gebeurd onder druk van de nazi's, maar kregen daarvoor lange tijd geen erkenning. In 2018 oordeelde de Restitutiecommissie, die over de teruggave van roofkunst gaat, dat de gemeente bij de aankoop in 1940 te goeder trouw was. De gemeente zou niet geweten hebben hoe het doek op de veiling terecht was gekomen.
Uit onderzoek zou bovendien zijn gebleken dat Lewenstein al voor de Duitse inval in financiële problemen zat - wat de erfgenamen overigens bestrijden. De verkoop moet "zijn veroorzaakt door de verslechterde financiële omstandigheden", aldus de commissie.
Verder stelde de commissie dat Bild mit Häusern een "belangrijke kunsthistorische waarde heeft" en dat het Stedelijk Museum er daarom veel belang bij heeft om het schilderij te houden, terwijl de erfgenamen geen duidelijke binding met het werk leken te hebben.
Die belangenafweging werd eind vorig jaar nog onderschreven door de rechter, die bepaalde dat de Restitutiecommissie het besluit niet hoefde te herzien. Dat was opmerkelijk, omdat er in de tussentijd een belangrijk evaluatierapport was verschenen over de werkwijze van de Restitutiecommissie.
De evaluatiecommissie onder leiding van Jacob Kohnstamm kwam tot de conclusie dat het "principieel onjuist" is om bij het teruggeven van roofkunst de belangen van musea mee te wegen. Daarop besloot minister Van Engelshoven dat de Restitutiecommissie zulke belangenafwegingen niet meer mag maken; bij roofkunst moet het "herstel van onrecht" centraal staan.
Niet afwachten
De gemeente Amsterdam besloot daarom in februari een nieuw oordeel te vragen aan de Restitutiecommissie, nu volgens de nieuwe werkwijze. Maar aangezien de uitkomst daarvan op voorhand wel vaststaat, willen Halsema en Meliani dat niet meer afwachten.
"Vanwege het grote tijdsverloop en het belang van herstel van onrecht zullen we het werk retourneren zonder nieuwe tussenkomst van de Restitutiecommissie", zeggen ze in een verklaring. De gemeente gaat nu met de erfgenamen overleggen over de teruggave. Wat er concreet met het schilderij gebeurt, staat dus nog niet vast.
