Brussel en Hongarije in conflict na anti-homowet: hoe verder?
Stap maar uit de EU als het je niet bevalt, zei demissionair premier Rutte tegen zijn Hongaarse ambtsgenoot Orbán. EU-regeringsleiders waren volgens Rutte donderdagavond tot tranen toe geroerd in de verhitte discussie over de veelbesproken anti-homowet van Hongarije. Maar welke opties heeft de EU tegen een lidstaat die al zo vaak op de vingers is getikt?
Voorzitter van de Europese Commissie Von der Leyen zei deze week dat ze "alle bevoegdheden zal gebruiken". Experts verwachten sowieso een nieuwe juridische procedure van Brussel tegen Boedapest. Want tegen de regering-Orbán wordt vanuit de Europese Unie al jaren geprocedeerd wegens het uithollen van de rechtstaat en aan banden leggen van de media.
"Ik heb wel vaker stoere woorden gehoord vanuit Brussel richting Hongarije", zegt Kees Sterk, voormalig vicevoorzitter van de Raad voor de rechtspraak en ex-president van het Europees netwerk van raden voor de rechtspraak.
"Tot nu toe is er niet echt gebeten. Daar zijn genoeg instrumenten voor alleen het ontbreekt aan politieke wil, met name bij de Commissie." Maar ook onder de lidstaten is er zelden eensgezindheid om een ander hard aan te pakken.
Wat gaat er nu gebeuren?
Von der Leyens waarschuwingsbrief aan de Hongaarse regering leidt waarschijnlijk tot een nieuwe inbreukprocedure. "Dat is een hard middel om aan te kunnen tonen dat er volgens de Commissie een inbreuk is op fundamentele rechten binnen de Unie", zegt Linda Senden, hoogleraar Europees recht (UU). "Zie het als een politiek en juridisch steekspel."
De Commissie draagt aan dat Hongarije het anti-discriminatiebeginsel overtreedt. Maar de regering weerspreekt dat met klem en zegt juist dat de betreffende wet is bedoeld om kinderen te beschermen. Experts zeggen tegen de NOS dat de ophef Orbán juist in de kaart speelt bij de naderende parlementsverkiezingen.
Het is lastig te zeggen of dit slechts een emotionele oprisping voor de bühne is.
Als de twee partijen er via de inbreukprocedure niet uitkomen, bepaalt het Europees Hof van Justitie wie gelijk heeft. Bij veroordeling kan er een boete (eenmalig bedrag, vaak in de miljoenen) of dwangsom (aanvullende boete per dag of week zolang de wet niet wordt aangepast) worden opgelegd.
"Er zit geen limiet op de hoogte van die boete, dus het kan in potentie om veel geld gaan", zegt Sterk. Uiteindelijk ligt de bal bij de Commissie voor welk bedrag gevorderd wordt.
"De Commissie heeft sowieso veel vrijheid in hoe snel de procedure verloopt", vult Senden aan. Daardoor is het lastig te zeggen hoelang het gaat duren. Meestal duurt zo'n zaak van begin tot eind een aantal jaren.
Hoe bijzonder is deze situatie?
Een inbreukprocedure is niet uitzonderlijk: jaarlijks worden er honderden gestart. Recent bijvoorbeeld ook een tegen Nederland, omdat de Commissie vindt dat de regering te weinig doet tegen uitingen van racisme en vreemdelingenhaat.
Ook tegen Hongarije zijn in tien jaar tijd meerdere inbreukprocedures gestart. "Maar die hebben nog niet tot boetes geleid", zegt Sterk.
Het is volgens hem wel bijzonder dat de Hongaarse anti-homowet bij de EU-regeringsleiders op de agenda staat. En dat de emoties daarbij volgens Rutte zo hoog zijn opgelopen.
Rutte zei dat de Luxemburgse premier Bettel een "zeer emotioneel pleidooi" hield over hoe het voor hem was om uit de kast te komen:
"Het is ook echt uitzonderlijk dat die wetgeving zo ver gaat", zegt Senden, die ook gespecialiseerd is als jurist op het gebied van gelijke behandeling. De deze week door Orbán ondertekende wet valt volgens haar binnen een patroon. "We zien dat er in meer Midden- en Oost-Europese landen een conservatieve trend gaande is, waarbij gendergelijkheid onder druk komt te staan."
Hongarije staat dan ook niet alleen in de discussie. Orbán krijgt steun van Slowakije, Slovenië, Bulgarije en ook Polen.
Wat kan Brussel nog meer doen?
Als de Commissie het wil, kan het Hongarije korten op de ongeveer zes miljard euro subsidie die het land jaarlijks krijgt. Sinds 1 januari is dat wettelijk mogelijk als de regering van een lidstaat zich niet aan Europese regels voor de rechtsstaat houdt.
"Maar Polen en Hongarije zijn een zaak bij het Hof begonnen om dat juridische instrument te schrappen", zegt Senden. Desondanks zou Brussel het al wel in kunnen zetten. Zolang de rechter het niet onrechtmatig heeft verklaard is de maatregel immers geldig, legt de hoogleraar uit.
Homorechten staan in Europa onder druk. NOS op 3 legt in deze video uit hoe dat zit:
Uiteindelijk spelen er allerlei belangen mee waardoor Brussel, in ieder geval tot nu toe, volgens Sterk relatief mild is geweest voor Hongarije. Het land kan met zijn veto bijvoorbeeld de EU-begroting of andere grote besluiten tegenhouden.
"Het is daarom lastig te zeggen of deze kwestie de opmaat is voor een hardere opstelling tegenover Hongarije, of dat het slechts een emotionele oprisping voor de bühne is."
Hoe zit het met de artikel-7-procedure?
Tegen Hongarije loopt al een proces om het stemrecht binnen de Europese Raad te ontnemen. Deze artikel 7-procedure wordt beschouwd als de zwaarst mogelijke strafmaatregel. Polen en Hongarije zijn de eerste lidstaten waartegen het is opgestart.
Maar drie jaar nadat een ruime meerderheid binnen het Europees Parlement ervoor stemde, heeft het nog tot niets concreets geleid.
De reden daarvoor is dat er slechts een lidstaat voor nodig is om deze zware straffen te blokkeren. Polen kan dus Hongarije redden, of andersom, en dat is tot nu gebeurd. "Dus met deze tanden kan Brussel maar moeilijk bijten in de praktijk, ook als het dat graag wil", zegt Senden.
Kan Hongarije desnoods uit de EU worden gezet?
Nee, dat is vrijwel onmogelijk. Er bestaat geen verdrag waarmee dit kan. Als een land het zelf wil, is het wel mogelijk: kijk naar Brexit. Maar Hongarije heeft er weinig baat bij om vrijwillig uit de EU te stappen.
In theorie kan een verdrag worden opgesteld om een EU-land eruit te kunnen zetten. Alleen moeten daarvoor wel weer unaniem alle overige lidstaten akkoord gaan. En zolang bijvoorbeeld Polen of een ander EU-land Orbán blijft steunen, zit dit niet er niet in. Overigens is ook Rutte tegen de invoer van zo'n artikel, liet hij deze week weten.
