'Aanslag Hanau gevolg van groei rechts-extremisme in Duitsland'

• Robert Chesal

  redacteur Buitenland

De aanslag op twee shishabars in de Duitse stad Hanau staat niet op zichzelf. Het is een gevolg van de groei en versplintering van rechts-extremisme in Duitsland, zeggen twee deskundigen tegen de NOS.

Gisteravond doodde een schutter negen mensen in de stad dicht bij Frankfurt. Volgens de burgemeester hebben ze allemaal een migratieachtergrond. Na de aanslag werden de vermoedelijke dader Tobias Rathjen en zijn moeder dood aangetroffen in zijn appartement. Het Duitse OM denkt dat de man een terroristische motief had.

De aanslag in Hanau is de derde grote aanslag in korte tijd in Duitsland met een rechts-radicale achtergrond. Vorig jaar juni werd CDU-politicus Walter Lübcke doodgeschoten door een rechts-extremist. In oktober probeerde een zwaarbewapende man met explosieven een synagoge in Halle binnen te dringen. Toen dat mislukte, schoot hij op straat twee mensen dood.

Over de motieven van de schutter in Hanau valt meer te lezen in zijn manifest, waar vandaag verschillende mensen over twitteren:

"Het eerste waar mensen aan denken bij een racistische aanslag is dat de dader geestesziek is," zegt Lena Frischlich, psychologe en deskundige in extremistische propaganda aan de universiteit van Münster. "Je moet wel een mentaal probleem hebben om zo'n aanslag te plegen natuurlijk, maar dat sluit niet uit dat je ook een rechts-extremistisch motief hebt."

Naast de grote gebeurtenissen zoals de aanslag van gisteravond is er in Duitsland volgens Frischlich de laatste maanden meer "alledaags" geweld tegen minderheden te merken op straat. "Grote extreem-rechtse en racistische groeperingen zijn niet het enige probleem. Veel mensen willen zich niet aansluiten bij zo'n georganiseerde beweging, maar opereren liever minder zichtbaar."

De schutter in Hanau zou wel een eenling kunnen zijn, maar zijn gedachtegoed is relevant, vindt Nikki Sterkenburg, journalist en expert op het gebied van rechts-extremisme. Volgens haar zijn er verschillende trends tegelijk te zien. Terwijl racisme en extremisme in de politiek salonfähig worden, zijn de extremisten zelf steeds autonomer.

'Versplintering leidt tot meer geweld'

"Er is meer versplintering te zien," zegt ze. "Vroeger waren rechts-extremisten verenigd in strak geleide organisaties met een sterke leider die iedereen volgde. Ze dachten hetzelfde en kleedden zich hetzelfde. Dat zag je met de neonazi-skinheads. Maar nu is de rechts-extremist vaak hyperindividueel."

En dat leidt tot meer geweld, zegt Sterkenburg, die het probleem in Nederland heeft onderzocht. "Zonder grote groep, krijgen ze geen tegenspraak. De stap van een plan hebben naar de uitvoering is sneller gemaakt. En je ziet inderdaad meer geweld. Vroeger bekladden rechts-extremisten een synagoge of een moskee. Dat had niet zoveel impact. Maar dat is nu aan het kantelen. Ze grijpen sneller naar wapens."

Of er een relatie met rechts-populistische bewegingen als de AfD in Duitsland is, vindt Sterkenburg moeilijk vast te stellen. Maar ze ziet wel een "normalisering van rechts-extremistische gedachtengoed"

Normalisering rechts-extremistisch gedachtengoed

"Rechts-populistische partijen voelen zich weinig verantwoordelijk voor aanslagen, maar zijn er na een jihadistische aanslag snel bij om de gehele islam de schuld te geven van geweld," zegt Sterkenburg. "Ze zouden best eens wat kritischer mogen kijken naar hoe hun politieke gedachtengoed de ideologie van aanslagplegers zoals deze dader in Hanau inspireert."

Maar een nog groter probleem dan de politici, vindt psychologe Lena Frischlich, is wat zij noemt "het systeem van alternatieve populistische media." Zij ziet een steeds groter wordende groep mensen die via allerlei media de boodschap verspreiden "dat de wereld gedoemd is".

"Je ziet dat overal complottheorieën worden verspreid. Van sociale media, tot boeken, tot op het dark web", zegt Frischlich. "Er worden talloze leugens verteld over asielzoekers en politici. Er wordt gewaarschuwd om niet te luisteren naar de mainstream media. Er zijn zelfs gevallen bekend van extremisten die hun boodschap verspreidden via apps waarop kinderen computerprogramma's leren coderen. Ze ondermijnen ons vertrouwen in iedereen en alles."