Zwaarder bestraffen, zoals bij dronken bestuurders, werkt dat eigenlijk?

• Guus Dietvorst en Erika de Joode

  redacteuren Online

Stap jij regelmatig met een slok op in de auto? Dan loop je straks meer risico om je rijbewijs kwijt te raken. Minister Grapperhaus van Justitie en Veiligheid wil notoire 'drankrijders' namelijk strenger bestraffen.

En het is niet voor het eerst dat dit kabinet met voorstellen voor zwaardere straffen komt. Dinsdag nog nam de Eerste Kamer een wetsvoorstel aan dat regelt dat bestuurders die bijvoorbeeld doorrijden na een ongeluk langer de cel in gaan. Maar ook zaken als wraakporno, kindermishandeling en bedreiging wil het kabinet harder aanpakken.

Het roept de vraag op of zware maximumstraffen beter werken dan lichtere straffen. En leiden strengere wetten eigenlijk wel tot hogere straffen in de rechtszaal? We spraken erover met twee experts op het gebied van misdaad en straf: Peter van der Laan, directeur van Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving (NSCR) en hoogleraar Sanctierecht Henny Sackers van de Radboud Universiteit.

Best een lijst dus, toch is strengere wetgeving niet iets van de laatste paar jaar, stelt Henny Sackers. "Dit werd al ingezet onder het laatste kabinet Balkenende (2007-2010, red.), door minister van Justitie Hirsch Ballin. Maar onder premier Rutte is er wel heel fanatiek mee doorgegaan."

Strengere wetten maken in Den Haag is één ding, maar of dat één-op-één leidt tot hogere straffen in de rechtszaal weten de experts niet met zekerheid te zeggen. Van der Laan en Sackers noemen allebei de "mitigerende werking van de rechtspraak". Van der Laan: "Zo'n maximumstraf gaat dan omhoog, maar in de praktijk is het altijd nog even afwachten. Rechters maken hun eigen afweging en werken vaak dempend."

De NSCR-directeur noemt een recent voorbeeld: "Tegenwoordig mag niet alleen meer een taakstraf worden opgelegd bij sommige ernstige gewelds- en zedendelicten. Je ziet dat rechters dan vaak een celstraf erbij opleggen van slechts één dag of van de duur van het voorarrest."

Meest extreme vorm

Daarbij hebben rechters hun eigen richtlijnen, legt Sackers uit. "En die veranderen niet met elke wetswijziging. Bovendien leveren ze maatwerk; rechters hebben rekening te houden met bijvoorbeeld de persoonlijke omstandigheden van verdachten. Dus in de regel wordt de maximumstraf niet vaak uitgedeeld."

In politiek Den Haag gaat het juist vaak over die maximumstraf, en over het verhogen ervan. Over de reden daarvan zijn de experts ook eensgezind: de roep uit de samenleving. "De discussie gaat vaak over de meest extreme vorm van straffen. In absolute zin worden die niet vaak uitgedeeld, maar die bepalen wel het beeld. Daar houdt een politicus natuurlijk rekening mee", stelt Van der Laan.

Maar werkt het nou, strenger straffen? Zijn mensen minder snel geneigd om iets uit te halen als de straf die erop staat hoger wordt?

Hoogleraar Sanctierecht Sackers maakt onderscheid tussen twee groepen: impulsdelicten en geplande delicten. Om met die laatste categorie te beginnen: daar hebben strafverzwaringen effect, denkt hij. "Neem een professionele inbreker, die berekent van tevoren hoelang hij uit de roulatie is als hij wordt gepakt", zegt Sackers. "Of een drugsdealer, die stapt misschien wel over op de wapenhandel als drugs opeens veel strenger worden bestraft."

Maar bij impulsdelicten ligt dat anders. "Als je iemand neerslaat in de kroeg bedenk je niet eerst 'wat zei Grapperhaus hier nou ook alweer over afgelopen week?'. Je slaat gewoon en denkt eventueel daarna pas aan de gevolgen." En het zijn juist deze zaken, veel zedendelicten en andere geweldsdelicten, die een grote impact hebben op slachtoffers en op de maatschappij.

Van der Laan benadert het anders. Volgens hem is oorzaak-gevolg nauwelijks vast te stellen bij strafverhoging en criminaliteit. Je kan niet bij criminelen in hun hoofd kijken, benadrukt hij. "Het gaat om individuen die allemaal hun eigen afweging maken om een misdaad te plegen."

"Ik hoor bewindslieden weleens zeggen: kijk, het werkt als we strenger zijn, want de criminaliteitscijfers dalen", gaat hij verder. "Maar er zijn zo veel factoren die meespelen. Misschien heeft de reclassering tegelijkertijd wel een tandje bijgezet en is daardoor de recidive omlaag gegaan. Misschien is er wel betere voorlichting gekomen."

Politieke wind

Het is aannemelijk dat zoiets kan meespelen, want vaak gaan strengere straffen voor een bepaald vergrijp hand in hand met preventieve maatregelen, zoals betere voorlichting. "Er is vaak een groot samenhangend pakket, waarvan de strafmaat maar één onderdeel is. Die strafmaat laat zien hoe erg het kabinet iets vindt", zegt een woordvoerder van het ministerie van Justitie en Veiligheid.

Dat herkent Sackers. Straffen worden volgens hem niet wetenschappelijk vastgesteld op basis van effectiviteit. "Bij het vaststellen van de strafmaat voor nieuwe delicten zoals computervredebreuk, wordt gekeken naar vergrijpen die erop lijken en naar landen om ons heen, maar uiteindelijk worden de straffen toch tamelijk willekeurig vastgesteld in ons parlement. En dan ligt het eraan welke politieke wind er waait op dat moment."