Kun je na seks gechanteerd worden? En meer vragen over nieuwe sekswet

Seks met iemand die dat niet wil, wordt strafbaar. Nee is nee, maar als iemand geen nee zegt, betekent dat nog niet automatisch instemming. Dat is het uitgangspunt waarmee minister Grapperhaus van Justitie de wet aan wil passen.

Welke gevolgen kan dit hebben? Dat proberen we te beantwoorden in zeven vragen die we vandaag van jullie binnenkregen naar aanleiding van dit nieuws.

Wat verandert er precies?

Seks met iemand die dat niet wil, moet strafbaar worden van minister Grapperhaus. Het gaat dan om seks met iemand van wie je weet, of kon weten, dat diegene dat niet wil. "Het is een belangrijke uitbreiding van de wet", vertelde Grapperhaus in het NOS Radio 1 Journaal. "Want nu is het nog nodig om dwang te bewijzen." Dat betekent dat er een vorm van (psychische) druk of geweld moet zijn toegepast door de pleger. In de nieuwe wet is dat dwangvereiste eruit gehaald.

Waarom vinden voorstanders van de wet dat expliciete toestemming nodig is?

Niet alle slachtoffers van seksueel misbruik zijn in staat zich actief te verzetten, zegt Willy van Berlo in het NPO Radio 1-programma Spraakmakers. Ze is verbonden aan Rutgers, het kenniscentrum voor seksualiteit. "Slachtoffers bevriezen van angst en durven niets meer te zeggen."

Dat overkwam ook Anke Laterveer. Ze werd aangerand bij een Tinderdate. "Ik was nog wel in staat om te zeggen dat ik het niet wilde, maar toen hij doorzette kon ik het alleen maar ondergaan. Ik kon niet meer denken, niet meer bewegen. Veel mensen verstijven als zoiets ze overkomt." Laterveer is daarom blij met dit wetsvoorstel. "Toen ik aangifte ging doen kreeg ik te horen dat het gewoon mag. De politie kon niets doen, dat was ongelooflijk schokkend en beschadigend."

Volgens Van Berlo hebben slachtoffers als Laterveer in de huidige wetgeving geen poot om op te staan. "De nieuwe wet biedt hen extra bescherming."

Moet je nu steeds om toestemming vragen?

Als je geen nee zegt, betekent dat dus geen ja. Maar wat moet je dan wel afspreken? Zeg je ja tegen seks, hoe expliciet moet je daarin dan zijn? In het voorstel van Grapperhaus staat dat niet in detail uitgelegd. Wel staat er dat het belang om te voorkomen dat iemand slachtoffer wordt, zwaarder zou moeten wegen dan de mogelijkheid dat een dader niet op heeft zitten letten.

Het is ondoenlijk om zeer expliciet toestemming te vragen, denkt Linda Duits. Ze is gespecialiseerd in gender en seksualiteit en verbonden aan de Universiteit Utrecht. "Seks is een proces, waarin je voorkeuren steeds veranderen. Ook je grenzen kunnen tijdens de seks verschuiven", vertelt ze. "Toestemming vooraf is dus waardeloos, want je moet je toestemming kunnen intrekken. Akkoord geven bij iedere stap is niet te doen."

Ze suggereert dat we beter kunnen kijken naar de bdsm-scene en hoe daar met wederzijdse toestemming wordt omgegaan. "In de bdsm-scene is praten over toestemming onderdeel van de cultuur. Grenzen en risico's worden vooraf besproken, en het gebruik van safe words is standaard."

Kun je achteraf gechanteerd worden?

Het ene woord tegen het ander, dat is de praktijk bij veel zedenzaken die voor de rechter komen. "Heeft de minister wel nagedacht over wat dit doet met de bewijspositie van een verdachte?", vraagt advocaat Justin Kötter zich af. Hij is gespecialiseerd in zedenzaken en vindt het voorstel van Grapperhaus niet zinvol. "De twee verhalen die ik vaak hoor zijn: 'ik ben verkracht' en 'ik ben gechanteerd'. Zeker bij ex-relaties komt het sommige mensen goed uit om te zeggen dat ze misbruikt zijn."

Het gaat er in het wetsvoorstel om of je weet dat iemand het uit vrije wil doet. "De rechter stelt vast of die omstandigheden zich hebben voorgedaan", zegt Grapperhaus. "En of dat zo is, kun je heel goed voor jezelf vaststellen."

Daar zet Kötter vraagtekens bij. "Het lijkt er bijna op dat de minister de bewijslast om wil draaien. Dat is heel kwalijk. Het is aan het OM om bewijs te leveren. Moeten verdachten nu zelf bewijs gaan leveren? Grapperhaus verlaagt de drempel om aangifte te doen, maar dus ook om valse aangifte te doen."

Gaat dit tot meer veroordelingen leiden?

Stichting LANGZS, het landelijk advocatennetwerk voor zedenslachtoffers, denkt dat de wet vooral symbolisch zal zijn. "Seksuele delicten vinden veelal plaats in een een-op-eensituatie zonder dat daar getuigen bij zijn", stelt de organisatie. "Dat maakt het lastig om een sporenbeeld te construeren dat kan leiden tot een veroordeling. Dat was onder de huidige wet zo en dat zal ook onder de nieuwe wetgeving zo blijven."

Ook Laterveer verwacht niet dat de wetswijziging tot meer veroordelingen zal leiden. "Het is al een hele stap dat slachtoffers horen: dit mag inderdaad niet, het is heel erg wat er is gebeurd. Of het bewezen kan worden is een tweede. Of mijn dader veroordeeld had kunnen worden weet ik ook niet, maar het helpt wel met de verwerking. Voor mij zou dit heel veel hebben uitgemaakt."

Hoe kun je zorgen voor wederzijdse toestemming zonder dat je de sfeer verpest?

"Ik denk dat je heel goed weet of een ander wil of niet", zegt Van Berlo van Rutgers. "En als je dat niet weet, dan vraag je het even. Je hoeft niet alles woordelijk te vragen, maar als je het niet zeker weet dan wel. Ik kan me niet voorstellen dat je daarmee de sfeer zou verpesten. Ben duidelijk over wat je grenzen zijn en respecteer dat ook bij een ander."

Hebben strengere wetten zoals in Zweden geholpen?

In Zweden is sinds afgelopen jaar strengere wetgeving van kracht: seks zonder expliciete toestemming is verboden. In Spanje wordt aan soortgelijke wetgeving gewerkt.

De wet die seks tegen de wil van de ander strafbaar stelt, wordt in Zweden "goedkeuringswet" genoemd. De wet werd op 1 juli vorig jaar ingevoerd en was een reactie op de #MeToo-beweging. "De sociaaldemocratische premier Stefan Löfven wilde met de nieuwe wet duidelijk maken actief tegen seksueel geweld op te treden", zegt correspondent Rolien Créton. "Maar de wet is in Zweden omstreden. Volgens critici hebben de strengere regels slechts een symbolische waarde: de bewijslast is namelijk niet veranderd. Grote onderzoeken naar het effect van de wet zijn nog niet gedaan."

Wel onderzocht de Zweedse publieke omroep vorig jaar twintig veroordelingen voor seksueel geweld. Bij vier van de twintig speelde de nieuwe wet een rol. Maar deze vier zaken zouden volgens critici ook zónder de goedkeuringswet tot veroordelingen hebben geleid. "Bovendien waarschuwen advocaten voor de maatschappelijke druk om tot meer veroordelingen te komen", zegt Créton. "Het kan ook dat het aantal veroordelingen voor seksueel geweld op lange termijn juist afneemt. In dat geval verliest het Zweedse rechtssysteem volgens de advocaten flink aan geloofwaardigheid."

In Spanje werkt een commissie van experts aan een wetsvoorstel dat seksueel misbruik gelijk stelt aan verkrachting, berichtte correspondent Rop Zoutberg eerder dit jaar al tijdens de strafzaak tegen de Nederlandse scholier Charly T. De 17-jarige jongen kreeg een straf van anderhalf jaar cel voor het seksueel misbruik van twee Britse meisjes tijdens een vakantie in Alicante. Tijdens het proces probeerden T.'s advocaten zonder succes aan te tonen dat de meisjes akkoord gingen met het hebben van seks.

"Bij het parlement ligt ook een voorstel van de sociaaldemocraten waardoor seks zonder nadrukkelijk ja altijd strafbaar wordt. Maar de behandeling gaat ontzettend langzaam", zegt Zoutberg. "Het thema ligt in Spanje enorm gevoelig. Dat komt door de strafzaak tegen de groep mannen die in Pamplona een meisje misbruikten. Deze mannen zijn nog niet opgesloten. Nogal wat Spanjaarden hebben het gevoel dat de rechters in deze zaak veel te weinig doen, en ook niet voldoende juridische instrumenten hebben."