In welke beerput komt Gerrit Zalm te werken?

Oud-minister Gerrit Zalm moet als commissaris het fatsoen terugbrengen bij Danske Bank. Dat is een flinke opgave, want het witwasschandaal rond de Deense bank blijft groeien. De omvang van de verdachte geldstromen gaat richting de 200 miljard euro.

Gisteren kondigde de Amerikaanse toezichthouder, de SEC, een onderzoek aan naar de misstanden binnen de bank. De Amerikanen zijn niet de eerste: ook in Estland, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Denemarken lopen onderzoeken. Wat is er misgegaan?

'Wasmachine'

Als 'wasmachine, zo staat de Deense bank inmiddels bekend. Voor Russen die miljarden wilden witwassen, of voor de Azerbeidzjaanse elite die Europese politici wilde omkopen. Dat kon allemaal, via een vestiging van Danske Bank in de voormalige Sovjet-staat Estland.

Die afdeling heeft de bank niet zelf opgezet, maar die is voortgekomen uit een overname. In 2007 koopt Danske Bank het Finse Sampo Bank, dat een vestiging in Estland heeft. Die wordt het jaar erop een onderdeel van de Deense Bank.

Met de bank in Estland nemen de Denen ook de klanten over. Veel van hen komen niet uit Estland, maar uit Rusland, Oekraïne of Azerbeidzjan. Tot eind 2015 waren er maar liefst 15.000 klanten van buiten Estland, schat het Deense advocatenkantoor Bruun & Hjejle, dat op verzoek van Danske Bank het witwasprobleem onderzocht.

Juist bij deze groep klanten is er een groter risico op witwassen. Er is vaak weinig zicht op waar hun geld vandaan komt of uiteindelijk belandt. Ook zitten er klanten tussen die internationaal bekendstaan als 'hoog risico'.

Wereldwijde omwegen

Wat niet meehelpt is dat het toezicht op de afdeling in Estland, met deze klanten, niet hetzelfde was als het toezicht bij de rest van de bank in Denemarken. Zo waren veel documenten met belangrijke informatie over klanten alleen in het Ests of Russisch beschikbaar.

In de jaren erop wordt er veel misbruik gemaakt van dit gebrekkige toezicht. Zo kan de Azerbeidzjaanse president Alijev via bedrijven van hem en zijn vertrouwelingen geld storten op rekeningen van Danske Bank in Estland.

Dat geld belandt daarna via omwegen over de hele wereld bijvoorbeeld bij de Italiaanse politicus Luca Volonté. Die stemde in de Raad van Europa een rapport over de slechte mensenrechtensituatie in Azerbeidzjan weg, en kreeg meer dan 2 miljoen dollar.

Al die tijd lijkt het hoofdbestuur van de bank te denken dat het toezicht in Estland goed geregeld is, ondanks signalen van het tegendeel.

Dat is al zo in 2007, het jaar dat Danske Bank de afdeling in Estland overneemt. Zowel de toezichthouder in Estland als de Russische Centrale Bank komen met waarschuwingen. Ze wijzen op mogelijke belastingontduiking en "criminele activiteit in haar meest pure vorm, waaronder witwassen voor naar schatting miljarden aan roebels per maand", aldus de onderzoekers van het Deense advocatenkantoor.

Maar Danske Bank doet er niets aan. Ook latere signalen worden niet of nauwelijks opgepikt.

Klokkenluider

Pas eind 2013 trekt een klokkenluider aan de bel, iemand van de vestiging in Estland. Eindelijk komt er ook een intern onderzoek op gang, maar dat zal te laat blijken.

De toezichthouder in Estland komt het jaar erop met een kritisch rapport. Het is het begin van een reeks van kritische onderzoeken en straffen van toezichthouders in verschillende landen.

Danske Bank trekt geleidelijk de handen af van besmette tak in Estland. De laatste buitenlandse rekening wordt in 2016 gesloten. Drie dagen geleden maakt de bank bekend alle activiteiten in de Baltische staten en Rusland te staken.

Nog steeds zijn onderzoekers de Estse afdeling van de Deense bank aan het doorlichten. Toen het rapport werd opgesteld, in september vorig jaar, waren 6200 klanten onderzocht, verklaart Bruun & Hjejle. "De overweldigende meerderheid van hen is verdacht."

Wet niet overtreden

42 werknemers en agenten in Estland waren betrokken bij verdachte activiteiten. Danske Bank heeft nog eens acht voormalige werknemers aangegeven bij de politie. In verdere beoordelingen werd geconcludeerd dat de raad van commissarissen, de voorzitter en de ceo van Danske Bank de wet niet overtreden hebben.

Toch stapte de hoogste baas, Thomas Borgen, vorig jaar op. "Het is duidelijk dat Danske Bank gefaald heeft in haar verantwoordelijkheid rond mogelijk witwassen in Estland. Dit spijt mij zeer. Ook al concludeert het onderzoek door het externe advocatenkantoor dat ik mijn wettelijke plicht heb gedaan, ik geloof dat het het beste is voor alle partijen dat ik opstap."

Het is nu aan justitie in de verschillende landen om uit te zoeken of er mensen strafbaar zijn. Daarvoor moet bijvoorbeeld aangetoond worden dat de bijna 200 miljard euro aan verdachte geldstromen van de bewuste klanten daadwerkelijk door misdaad verdiend is.

Afgelopen jaar werden ook Nederlandse bedrijven en banken, waaronder Zalms eigen ABN Amro, in verband gebracht met het witwasschandaal. Of er in Nederland ook een onderzoek naar Danske Bank loopt, is niet duidelijk. De FIOD en De Nederlandsche Bank doen geen uitspraken over eventuele lopende onderzoeken.