Omstreden woorden in musea: 'we gaan niet de geschiedenis schoonboenen'

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

Muiltjes van 'mohammedanen'. Een zwaard van een 'koppensneller'. Een afbeelding van een 'Zoeloe-Kaffer'. De collectie van het Nationaal Museum van Wereldculturen zit vol begrippen die twijfelachtig, achterhaald, aanstootgevend of ronduit beledigend zijn. Nu er steeds vaker discussie is over dergelijke omstreden woorden, publiceert het museum de handreiking Woorden doen ertoe: een incomplete gids voor woordkeuze binnen de culturele sector. De taalgids wordt vandaag gepresenteerd in het Tropenmuseum in Amsterdam.

"Een woord is nooit een woord alleen. Er zit een hele wereld achter, het verwijst altijd ergens naar", stelt initiatiefnemer Wayne Modest van het Nationaal Museum van Wereldculturen. "Ik weet van een hoop collega's door heel Europa dat ze op dit boek zitten te wachten."

"Als museummedewerkers komen we vaak woorden tegen met een lading. Een woord waarvan sommige groepen mensen niet willen dat het voor hen gebruikt wordt, maar waarvan we vaak niet precies weten waarom dan niet. In dit boek laten we zien wat de oorsprong ervan is, of de betekenis veranderd is in de loop der tijd en waarom het problematisch kan zijn."

Kaffer en Marron

Zo legt het boek uit dat 'mohammedaan' verwijst naar Mohammed, terwijl moslims alleen Allah aanbidden. 'Koppensneller' roept het beeld op van een primitief, bloeddorstig junglevolk, dus is het respectvoller een inheemse naam te gebruiken. 'Kaffer' (afgeleid van het Arabisch voor ongelovige) is misschien gepast in historische teksten, maar geldt tegenwoordig als een scheldwoord.

De discussie is lang niet altijd eenvoudig. Op Sri Lanka noemen afstammelingen van Europese handelaren en Bantoeslaven zichzelf juist wel Kaffers. Marron kan beledigend zijn voor de afstammelingen van gevluchte slaven in Suriname, omdat het is afgeleid van de Spaanse term voor weggelopen vee, cimarrón; maar het woord verwijst inmiddels ook naar het verzet tegen slavernij waar de afstammelingen juist trots op zijn.

Modest erkent de problemen. "Een gemeenschap hoeft niet uniform te zijn. Iedereen heeft een eigen mening over bepaalde termen. Maar toch zijn er vaak richtlijnen te bedenken. Waarom zou je een generaliserende term als Antillianen gebruiken als je kunt zeggen 'van Curaçao'? Specifiekere woorden zijn respectvoller."

Het belangrijkste voor musea is om de discussie aan te gaan, vindt Modest. Maar al te vaak wordt er alleen over mensen gesproken, in plaats van met hen. Hij pleit zeker niet voor een verbod op bepaalde woorden, maar instellingen moeten wel kunnen uitleggen waarom ze bepaalde termen verkiezen boven andere.

Dat is bijvoorbeeld het geval bij het besluit om blank te vervangen voor wit, wat altijd tot discussie leidt. Het museum kiest voor wit, omdat blank voortkomt uit achterhaalde rassentheorieën. "Wij gebruiken dat woord, omdat blank de bijklank heeft van 'puur', 'onbevlekt', in tegenstelling tot zwart. Ik snap dat er witte mensen zijn die dat niet zo gebruiken, maar woorden leven ook buiten ons."

"Heel vaak denken we niet na over wat een woord eigenlijk betekent. Zelfs met scheldwoorden: als we iemand een 'mongool' noemen, dan denken we niet aan iemand met het downsyndroom, en al helemaal niet aan het feit dat dat woord verwijst naar het zogenaamde Mongoolse ras, omdat hun gelaatstrekken overeen zouden komen. Ik wil maar zeggen: ook als we een betekenis niet onderkennen, wil dat niet zeggen dat het die betekenis niet heeft. Zo gaat het met woorden: ze worden zo gewoon dat we er niet meer over nadenken."

"Wij bieden de informatie om die keuzes te maken. Het gaat om bewustwording. Luister als iemand iets ongepast vindt, ga het gesprek aan. Ga in onderhandeling. Neem meningen en ervaringen serieus als je bepaalt welk woord je gaat gebruiken."

Politiek correct

Dat sommigen dit maar doorgedraafde politiek correctheid vinden, wijst Modest af. "Politiek correct wordt vaak negatief gebruikt, alsof het een knieval is. Maar als we niet zouden luisteren naar mensen die betrokken willen worden bij de samenleving, dan zouden we nu geen vrouwenkiesrecht hebben. Dan zouden er geen lhbt-rechten zijn. Dat proces is niet afgerond. We willen gehoor geven aan de groepen die willen worden opgenomen in het verhaal van de geschiedenis of het land. Is dat politiek correct? Het biedt meer inclusiviteit."

Critici die bang zijn voor geschiedvervalsing kan Modest ook geruststellen. Niemand pleit ervoor de oude labels te schrappen. In de catalogus van de musea blijven gewraakte termen gewoon zichtbaar, alleen worden er soms andere woorden gebruikt om de objecten of afbeeldingen te beschrijven in begeleidende teksten. Er wordt niks weggenomen, alleen iets toegevoegd.

"Je kunt de geschiedenis niet schoonboenen. In sommige gevallen zitten de labels letterlijk op de objecten geplakt. Maar je kunt wel de geschiedenis ervan beschrijven. Dat doen historici immers altijd al: naar het verleden kijken en proberen het beter te begrijpen."

De woordenlijst heeft bewust het predicaat 'incompleet' meegekregen, omdat Modest begrijpt dat het werk nooit af is; de discussie is immers ook nooit klaar. "Het moment dat je zo'n boek schrijft, is het achterhaald", erkent hij.

"Ik heb niet het idee dat we het nu perfect zullen doen. We behandelen zestig woorden, maar er kunnen er zo nog vijftig bij. We gaan de discussie aan en zullen het werk volgend jaar nog eens herzien. Het belangrijkste is dat we blijven luisteren. Wat we verder ook doen, als museum moet je de dialoog blijven aangaan met je publiek."