'Er is een piek in levenslange celstraffen door nieuwe regels'

• Tomas Riemens

  redacteur Online

Door nieuwe rechtsregels krijgen opeens relatief veel verdachten levenslang opgelegd. Zij maken vervolgens weinig kans om ooit nog vrij te komen, zegt Wiene van Hattum, universitair docent strafrecht aan de Rijksuniversiteit Groningen en voorzitter van Forum Levenslang. Die stichting vindt dat Nederland levenslanggestraften menselijker moet behandelen.

Vandaag kregen de drievoudige moordenaars Admilson en Marcos R. in hoger beroep alsnog levenslang. Het is een van de zaken waarin deze straf de afgelopen maanden is uitgedeeld. Daarnaast kunnen ook onder anderen de veroordeelden in het liquidatieproces Passage de komende tijd nog definitief levenslang krijgen.

"Er is nu echt sprake van een piek", zegt Van Hattum, die al jaren zaken volgt waarin levenslange celstraffen zijn uitgedeeld. De toename is volgens haar het directe gevolg van de nieuwe regels van het kabinet en een uitspraak van de Hoge Raad in december. "Rechters voelen zich weer vrij om levenslang op te leggen."

De veranderingen

Dat is een periode anders geweest. Eind december besloot staatssecretaris Dijkhoff van Justitie de regels aan te passen, onder druk van rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). Voor die tijd legden rechters liever geen levenslang meer op. Ze waren bang dat het vonnis in strijd was met het Europese mensenrechtenverdrag.

Volgens het verdrag is het onmenselijk om mensen op te sluiten zonder uitzicht op vrijlating. Ook in de zaak van de moordende broers R., wees de rechtbank hierop. De broers kregen in 2015 daarom elk 30 jaar cel.

Dijkhoff stelde een jaar later een nieuwe toetsingsregeling voor. Daarmee wilde hij naar eigen zeggen voorkomen dat de straf "een museumstuk" zou worden, dat nooit meer zou worden gebruikt. Volgens de nieuwe regels wordt na 25 jaar getoetst of een levenslanggestrafte aan een re-integratie-project mag beginnen. Na 27 jaar wordt de straf opnieuw beoordeeld.

Maar volgens Van Hattum krijgen gevangenen geen eerlijke kans. "Deze mensen komen na 25 jaar stilstand voor een commissie te staan. Gedetineerden met psychische problemen moeten nu zelf behandelingen afdwingen via de rechter. Verder krijgen ze de eerste 25 jaar weinig kans op verlof en kunnen ze dus niet laten zien dat ze klaar zijn om terug te keren in de maatschappij. Op die manier is de kans op vrijlating wel erg klein."

Ze vindt dat de overheid meer perspectief moet bieden. "De regels zijn wel iets veranderd, maar lijken nog steeds veel op de oude situatie." Eind februari tikte het Gerechtshof in Den Haag de Staat hierom op de vingers. Het hof oordeelde dat de overheid een man die een levenslange gevangenisstraf uitzit te weinig duidelijkheid biedt over zijn toekomst.

De nabestaanden

Ook de rol van de nabestaanden moet worden veranderd, zegt Van Hattum. Volgens de nieuwe regels wordt hun oordeel na 25 jaar meegenomen bij de toetsing. "Maar dan krijg je een soort wraak-strafrecht. Dat lijkt me niet de bedoeling."

De weduwe van Berend Smit, die in november 2012 werd doodgeschoten door de Admilson en Marcos R., begrijpt dat de rechtsregels zijn veranderd. "Daar heb ik geen problemen mee", zei zij eerder tegen de NOS. "Het is best een hele lange tijd, die 25 jaar. Als mensen echt geen gevaar zijn voor de maatschappij, mogen zij het best opnieuw proberen. Maar ze moeten goed weten dat wat ze gedaan hebben niet goed is."

Ook Van Hattum vindt dat veroordeelden alleen onder strikte voorwaarden mogen vrijkomen. Maar het uitzicht daarop moet wel reëel zijn, zegt ze. Volgens het Forum Levenslang zou om de vijf jaar bekeken moeten worden hoe zij ervoor staan. "We moeten niet vergeten dat hier om mensen gaat."