Aanslag Sutherland roept (weer) de vraag op: wanneer is een dader ook een terrorist?

• Ivo Landman

  redacteur Online

'Zullen we het even benoemen voor wat het is? Een terroristische aanslag door een blanke man. Terrorisme kent geen grenzen.'

'Als je zo koelbloedig mensen kunt vermoorden ben je een monster, moordenaar , idioot, terrorist. Maakt niet uit hoe je zo iemand noemt. Vreselijk.'

Twee reacties op de NOS-Facebookpagina op het nieuws over de aanslag in een kerk in Texas gisteren, waarbij een blanke man, de 26-jarige oud-militair Devin Kelley, 26 kerkgangers doodschoot.

Was Kelley een terrorist of noemen we hem anders? Ook in Amerika wordt over die vraag hevig gediscusieerd. Dat debat laaide al op na het bloedbad in Las Vegas, begin oktober. Toen doodde de 64-jarige Stephen Paddock 59 mensen bij een openluchtconcert. Volgens de New York Times valt er wel iets voor te zeggen om Paddock als terrorist te bestempelen, alleen al omdat hij willekeurig onschuldige mensen aanviel.

Na de aanslag van gisteren in Texas mengen ook bekende artiesten als Miley Cyrus zich in de discussie. Volgens de popster is er weinig twijfel over mogelijk. "Dit was een terroristische daad door een witte Amerikaanse man."

Inmiddels is duidelijk dat Devin Kelley geen terroristisch motief had. De man had ruzie met zijn schoonfamilie en had bedreigende sms'jes aan zijn schoonmoeder gestuurd, die vaker in de kerk kwam.

Politiek doel?

Terrorisme-expert Jelle van Buuren van de Universiteit Leiden herkent de felle reacties. Die waren er ook in juni, na de aanslag in Finsbury Park in Londen waarbij een man op een groep moskeegangers inreed. "Ik volgde vlak daarna een paar internetforums en daar waren mensen aan het klokken wanneer de NOS en andere media het woord terrorisme zouden gaan gebruiken."

Of iets als terrorisme kan worden benoemd, hangt volgens Van Buuren af van de definitie van terrorisme die je hanteert. "Er zijn veel definities. Maar het komt er meestal op neer dat er een politiek doel moet zijn. Iemand moet politieke verandering willen en de bevolking schrik aan willen jagen. Dat is de definitie die in de wetenschap en bij beleidsmakers veel wordt gehanteerd."

'Grens is dun en vloeiend'

Maar vaak is dat doel niet meteen heel duidelijk, zoals bijvoorbeeld bij het bloedbad in Texas. Stel dat de dader wraak wilde nemen op de samenleving, is dat dan een politiek motief? "Daar kun je heel lang over discussiëren. Op internet kom je veel haat-boodschappen tegen, maar die vormen samen geen officiële politieke beweging. De grenzen zijn dun en vloeiend. Die dader in Las Vegas was zijn geld kwijt. Maar het is onduidelijk of er religieuze of politieke motieven waren."

Persbureau ANP hanteert als definitie van terrorisme dat een aanslagpleger iets wil afdwingen, vertelt hoofdredacteur Marcel van Lingen. "Dat kan een politiek motief zijn, of iets met geloof." In het geval van de aanslag in de kerk in Texas was de keuze volgens die definitie niet moeilijk. "Er was in dit geval geen aanwijzing voor zo'n motief."

De etnische achtergrond van de dader speelt geen enkele rol bij het definiëren van terrorisme, stelt Van Lingen. "Het maakt niet uit of een witte man een zwarte man doodschiet of andersom." Hij wijst er verder op dat het inzicht kan veranderen als er nieuwe informatie binnenkomt over een dader. "Je moet niet wachten met iemand een terrorist te noemen als dat echt duidelijk is."

NOS heeft eigen koers

Er is in Nederland ook een officiële definitie van terrorisme, die van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding. Volgens die lijn moet er sprake zijn van geweld en het doel om maatschappelijke veranderingen te bewerkstelligen.

De NOS kan veel herkennen in die definitie, maar vaart wel zijn eigen koers, zegt hoofdredacteur Marcel Gelauff. "In het verleden zeiden we dat er sprake moest zijn van een politiek motief, maar dat is soms lastig vast te stellen. Daarom is onze definitie nu breder: als de aanslag als doel heeft maatschappelijk ontwrichtend te zijn, en ook echt maatschappelijk ontwrichtend is, noemen we het ook terrorisme. Maar soms is het moeilijk. Het nieuws ontwikkelt zich, vaak is er later meer informatie en soms moeten we de omschrijving dan aanpassen."

Het bloedbad twee jaar geleden in een kerk in de Amerikaanse stad Charleston is een voorbeeld van een aanslag waarbij niet meteen alles duidelijk was, zegt terrorisme-expert Van Buuren. "Uit uitingen op Facebook bleek dat het om iemand ging uit het hard-racistische segment van de Amerikaanse samenleving. Toen was het doel duidelijk."

Twee maten

Los van de definities die media hanteren, is er het gevoel bij veel mensen dat er met twee maten wordt gemeten. Ook in de VS leeft dat sentiment sterk. President Trump wordt bekritiseerd omdat hij na het bloedbad in Texas heel anders reageerde dan na de aanslag met een pick-uptruck, vorige week in New York. Toen werd een briefje gevonden waarop stond dat de dader uit naam van IS handelde.

"Trump reageerde heel snel na die aanslag in New York en wilde meteen wetten aanscherpen. Nu gebeurt er iets soortgelijks, eigenlijk op nog grotere schaal, en krijg je een heel andere reactie."

Trump kreeg al eerder soortgelijke kritiek na de aanslag in Charlottesville, waarbij een man met een auto inreed op een groep betogers die in het geweer kwamen tegen extreem-rechtse demonstranten.

En niet alleen Trump krijgt kritiek. Talkshow-presentator Joe Scarborough stelde in zijn ochtendshow Morning Joe dat als de dader in Texas 'Muhammed' had geheten, de hoofdstad Washington een politieke meltdown had beleefd.

'Politiek beladen discussie'

Ook in Nederland merken Van Buuren en andere terrorismedeskundigen dat media aanslagen verschillend benaderen. "Bij Las Vegas en bij deze laatste aanslag in Texas heeft de telefoon hier geen enkele keer gerinkeld, maar als er een zwarte vlag is te zien, gebeurt dat wel."

Dat is deels begrijpelijk, vindt Van Buuren. "Maar er komt geen discussie over 'witte mannen' die aanslagen plegen en waarom ze dat doen. Daar komt al dat chagrijn bij sommigen vandaan. Mensen hebben het gevoel dat er met twee maten wordt gemeten. Het is een politiek beladen veld, het ligt heel gevoelig."

Het is in het onderzoek naar de achtergronden van terrorisme juist interessant om niet naar de verschillen, maar naar de overeenkomsten te kijken tussen verschillende daders, betoogt hij tot slot. "Spelen er los van de politieke of religieuze achtergrond nog andere dingen mee die mensen aanzetten tot dit soort gewelddaden? Haat, teleurstelling, vastgelopen zijn, mensen die problemen hebben met dit of dat. Het kan goed zijn dat vaak dezelfde elementen meespelen als je ze met elkaar gaat vergelijken."