Het kalifaat stort in, maar IS is nog lang niet verslagen

• Coen van den Braber en Sheily Belhaj

  redacteur Online en redacteur Buitenland

Het kalifaat van Islamitische Staat is met de val van Raqqa zo goed als ingestort, maar dat betekent niet dat de terreurorganisatie geen invloed meer uitoefent.

IS heeft door het verspreiden van propagandamateriaal op internet in de afgelopen drie jaar een uitgebreid netwerk opgebouwd. Volgens Arabist Jan Jaap de Ruiter zullen veel strijders en nieuw geradicaliseerden met nostalgie kijken naar de terreurbeweging. "IS heeft het voor elkaar gekregen een kalifaat te stichten, iets waar veel strijders het voor deden. Dat was een belangrijke manier om mensen te werven."

IS lijdt in Syrië en Irak dan wel nederlagen, maar hun gedachtengoed blijft bestaan. De Ruiter zegt dat het idee van IS om een kalifaat te stichten zoals de profeet dat bedoeld heeft, bij veel mensen diep is doorgedrongen. "En die ideologie die er al was, zal alleen maar worden geromantiseerd."

Volgens jihadexpert Pieter van Ostaeyen zijn de netwerken van jihadisten nog steeds bijzonder sterk. Ze houden contact via versleutelde chats en sociale media. Ook in Europa: "Het beste bewijs daarvan is de aanslag in Spanje onlangs. We dachten in Europa dat we na de politie-acties tegen de daders van de aanslagen in Brussel en Parijs de cellen hadden opgerold. Maar de aanslagen in Barcelona en omgeving ontkrachten dat idee."

Bovendien betekent het verlies van belangrijke steden in Syrië en Irak niet dat IS al haar territorium nu kwijt is. IS-strijders hebben nog ruim 10.000 vierkante kilometer in Syrië en Irak in handen, voornamelijk langs de rivier de Eufraat. Maar ook elders ter wereld zijn gebieden waar zij het voor het zeggen hebben, zoals in Noord-Afrika, met name in de Sahel. "Begin dit jaar zag je toegenomen activiteit van IS in de woestijn bij Mali en Burkina Faso", zegt Kars de Bruijne, onderzoeker bij Clingendael.

Het is niet altijd meteen duidelijk dat het gaat om IS. De Bruijne omschrijft de verschillende islamitische groeperingen in Afrika als een soort franchisenemers: "Het gaat vaak om lokale islamisten. Die gebruiken IS als label om invloed uit te oefenen en IS heeft hen ook nodig, maar de groepen heten dan vaak net iets anders."

Noord-Afrika

In Libië proberen IS-strijders zich de afgelopen maanden te hergroeperen rondom de stad Sirte, die zij eerder al onder controle hadden. De Bruijne: "De schatting begin van dit jaar was dat er zo'n 6000 IS-strijders in het land waren en dat is extreem veel. De overblijvers plegen ook aanslagen, zoals afgelopen week nog in Misrata." Ze worden op de hielen gezeten door verschillende Libische strijdende partijen, die internationale steun krijgen, van onder andere de Amerikanen.

Ook in Egypte pleegt IS regelmatig aanslagen. Het Egyptische leger verliest daar bijna elke week militairen bij gevechten tegen IS in de Sinaï.

Comeback van al-Qaida

Nu IS is verzwakt in Syrië en Irak wordt er vooral gekeken naar wat al-Qaida gaat doen. Van Ostaeyen: "Al-Qaida is al bezig om zijn leider naar voren te duwen. De charismatische 28-jarige zoon van Bin Laden: Hamza bin Laden. Al-Qaida rekent er ook op dat veel IS-strijders zich bij de terreurgroep zullen aansluiten."

Ook Kars de Bruijne verwacht dat dat gaat gebeuren: "Je ziet constant dat lagere commandanten van positie wisselen. Dus overlopen van een lokale beweging naar IS, maar ook wisselen tussen al-Qaida en IS. Dat gebeurt aan de lopende band." Dat geldt niet voor de kopstukken. De Bruijne: "Dan spelen ideologische verschillen een rol."

Van Ostaeyen denkt dat IS-leider Baghdadi, als hij nog leeft, en de zijnen ondergronds gaan en wachten tot er een moment komt, dat zij zich weer kunnen laten gelden. Hij trekt een parallel met 2006. "Toen de leider van al-Qaida in Irak in 2006 gedood werd door een Amerikaanse drone-aanval, dook de groep onder. Ze hebben toen jarenlang gewacht tot het goede moment."