Turkse referendum begonnen, meer macht voor Erdogan?
Wordt Recep Tayyip Erdogan de machtigste man van Turkije sinds Mustafa Kemal Atatürk, de stichter van de Turkse republiek? Turkije kiest, in een historisch referendum. Zegt de kiezer 'ja', dan wordt Erdogan een uitvoerend president met bevoegdheden waar veel staatshoofden in de wereld alleen maar van kunnen dromen. Bovendien kan hij dan, mits hij steeds wordt herkozen, tot 2029 aan de macht blijven.
Vijf vragen over het Turkse referendum
Waar stemmen de Turken precies over?
Wat voorligt, is de eerste wijziging van de Turkse grondwet sinds begin jaren 80. Bijna iedereen in Turkije is het erover eens dat die grondwet vernieuwd moet worden. De vraag is alleen hoe.
De wijzigingen die president Erdogan heeft voorgesteld, behelzen vooral een systeemverandering. Turkije moet volgens hem anders worden bestuurd. In de voorstellen verschuift de uitvoerende macht van een parlementair systeem, zoals Nederland heeft en waarbij een meerderheid in het parlement een regering vormt, naar een presidentieel systeem: de gekozen president regeert.
Erdogan vindt dat Turkije zo effectiever bestuurd kan worden. En dat het land met een machtiger president beter bestand is tegen gevaren van binnenuit en van buiten. Zo beloofde hij tijdens de campagne dat er een einde komt aan terreuraanslagen en dat instabiliteit zoals rond de mislukte coup van vorig jaar verleden tijd zal zijn.
Volgens de oppositie is de nieuwe grondwet juist zo vormgegeven dat er bijna geen controle meer is over de president. Hij hoeft zijn plannen niet meer voor te leggen aan het parlement. Een pijnpunt is ook dat de president in zijn eentje het merendeel van de hoge rechters in het land kan aanstellen. Hierdoor komt volgens de oppositie de scheiding van machten in gevaar. De president heeft straks invloed op alles, niemand heeft meer invloed op de president, is een veelgehoord commentaar.
Was het een eerlijke campagne?
Er is door voor- en tegenstanders campagne gevoerd, maar dat ging niet zonder problemen. Een zuivere, open verkiezingsrace waarin iedereen luidkeels zijn stem kon laten horen, was het niet.
In februari, bij de aftrap van de campagne, lieten de regeringspartij AKP en Erdogan meteen in woord en daad weten dat de nee-campagne niet zomaar geaccepteerd ging worden. Erdogan vergeleek nee-stemmers steevast met PKK- en IS-terroristen. En in die eerste weken waren er incidenten waarbij leden van de nee-campagne op straat werden aangevallen door de politie.
In de laatste weken voor het referendum verliep het campagnevoeren op straat openlijker en op veel plekken zonder problemen. Maar tegelijk groeide het aantal arrestaties en aanklachten tegen mensen die zich uitspraken tegen de grondwetswijziging.
Ook werd het nee-kamp actief tegengewerkt bij het organiseren van manifestaties. Omdat in Turkije nog altijd de noodtoestand van kracht is vanwege de couppoging, is het op veel plekken haast onmogelijk een vergunning te krijgen voor openbare bijeenkomsten.
Met dat laatste kregen de voorstanders van Edogans plannen ook te maken. Niet in de laatste plaats in Nederland, waar AKP-ministers geen campagne-bijeenkomsten mochten houden.
Wordt het een eerlijke stembusgang?
Turkije heeft een sterke traditie van een eerlijke stembusgang. Er zijn waarborgen in het systeem die zorgen dat het proces zonder fraude verloopt. Toch zijn er dit keer ook zorgen.
De meeste burgerinitiatieven die bij vorige verkiezingen nog observeerden in de stembureaus, zijn als onderdeel van de zuiveringen na de mislukte coup opgerold. Controleren of het stemmen eerlijk verloopt, ligt nu vooral bij vertegenwoordigers van politieke partijen.
Zeker in het voornamelijk Koerdische zuidoosten van Turkije is dat een punt van zorg. In dat gebied wordt sinds de zomer van 2015 weer hevig strijd geleverd tussen Koerdische militanten en het Turkse leger. Honderden politici van de Koerdische HDP-partij zijn gevangengezet op verdenking van samenwerking met terroristen. In veel kiesdistricten is de HDP volledig ontmanteld en zijn alleen vertegenwoordigers van Erdogans AKP aanwezig in de stembureaus.
Bovendien zijn in het afgelopen jaar honderdduizenden mensen in het zuidoosten ontheemd geraakt door de gevechten. Velen van hen staan nergens meer ingeschreven en kunnen dus niet stemmen.
De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), die bij verkiezingen namens de lidstaten de stembusgang volgt, is met een team aanwezig in Turkije. Maar met die 24 mensen is het niet mogelijk om overal waarnemers in de stembureaus te hebben. Hun observatie zal zich dus beperken tot een algemeen beeld.
Wie stemt ja, wie stemt nee?
De vermoedelijke ja- en nee-stemmen lopen door het hele politieke landschap heen. Links niet zo verdeeld; de grootste oppositiepartij CHP, die bij de laatste verkiezingen 25 procent van de stemmen kreeg, is tegen. Net als de voornamelijk Koerdische HDP (11 procent).
Aan de rechterkant is het beeld rommeliger. Erdogans AKP, in 2015 goed voor 49 procent van de stemmen, is voor de veranderingen. Maar binnen die partij is er ook verzet. Er is een groep gematigder, pragmatische AKP'ers die liever compromissen ziet dan de confrontatiepolitiek van Erdogan. Oude zwaargewichten in de partij, zoals oud-president Abdullah Gül en oud-premier Ahmet Davutoglu, hebben openlijk hun twijfels over het nieuwe systeem uitgesproken.
Lucas Waagmeester sprak met de studente Sena. Zij besloot na lang wikken en wegen om Erdogan bij het referendum te steunen.
Erdogan krijgt voor zijn grondwetswijziging wel steun van de partijleiding van de rechts-nationalistische MHP. Die partij kreeg bij de laatste verkiezingen 12 procent van de stemmen. Maar binnen de MHP is een grote groep, volgens schattingen zeker de helft, die niet meegaat met de partijleiding en tegen de veranderingen gaat stemmen.
Wat zeggen de peilingen?
Het spant erom. De meeste peilingen schommelen rond de 50-50. Foutmarges die opiniepeilers aanhouden zijn zo groot, dat ze geen uitspraak durven doen over de vermoedelijke uitslag.
Die onduidelijkheid is volgens sommige opiniepeilers het gevolg van druk vanuit de regering. Zij vermoeden dat veel nee-stemmers niet openlijk voor hun keuze durven uit te komen tegen een vreemde van een peilbureau die aan de deur staat of opbelt. Bovendien hebben meerdere opiniepeilers druk ervaren nadat zij prognoses hadden gepubliceerd waarin het nee-kamp het goed doet.
Het is dus echt afwachten tot zondagavond, rond 20.00 uur Nederlandse tijd. Dan worden de eerste voorlopige uitslagen van het referendum verwacht.
