Hoe Europa veranderde na een jaar oorlog: 'We hebben een nieuw IJzeren Gordijn'

• Saskia Dekkers

  correspondent Europa

Het geluid van rollende koffers, in grote haast voortgeduwd. Moeders trekken hun dik ingepakte kinderen achter zich aan, tijd om stil te staan, hebben ze niet. We voelen hun angst. De oorlog zit hen op de hielen. Het is de avond van 24 februari en we zien de eerste Oekraïense vluchtelingen de grens overlopen naar Polen. Het is die avond dat we beseffen dat vanaf nu niets meer hetzelfde zal zijn.

Na die 24e februari richten we onze blik vaak letterlijk op de Russische grens, de Nieuwe Muur. Grenslijnen die ons worden aangewezen door een Noorse kapitein, Georgische journalist, een Finse grenswacht of Moldavische politieagent. Veel stelt het niet voor: een afgebladderd hek, een roestige hefboom, of een kalm stromende rivier.

We zien Rusland liggen, bijna binnen handbereik. Maar voor veel Europeanen is het hek geestelijk nu metershoog. Banden met de Russen zijn ruw doorgesneden. "We hebben een nieuw IJzeren Gordijn", zegt de verslaggever van de Noorse The Barents Observer. "Onze stad was een verbindingspunt tussen Oost en West, maar die weg loopt nu dood."

In één klap weggevaagd

Nog elke dag marcheren Noorse en Russische grenswachten naar de dichte hefboom. Vanwege de Europese sancties mag vrijwel niemand meer de grens over. Toch klinkt klokslag acht uur het roestige metaal als de slagbomen omhoog zwaaien. De noordelijkste grensovergang van Europa zal een paar uur open zijn.

Drie Russische vrachtwagens met grauwe zeildoeken mogen doorrijden, zonder lading. Verder is het stil. Hier probeerden Russen, Noren, Finnen elkaar te begrijpen. Er werd bij elkaar gewinkeld, gestudeerd en gesport. Maar dat jarenlange grensoverschrijdend vertrouwen is in één klap weggevaagd.

Een Noorse oud-burgemeester zegt: "Veertig jaar lang werkte ik samen met de Russen en ik zag de oorlog niet aankomen." Russische collega's rijden nu met een 'Z' op hun auto. "Hoe kunnen we nog aan één tafel zitten?"

In de jachthaven van Limassol liggen megajachten van tachtig miljoen euro. Toch kunnen de kale ligplaatsen de crisis niet verbergen. Cyprus, eiland in de Oostelijke Middellandse Zee, was een paradijs voor rijke Russen. Het land heeft een bankgeheim en oligarchen kregen hier de discretie die nodig was: geld van onbestemde afkomst kon worden weggewerkt.

Moskou aan de Middellandse Zee

Maar na 24 februari is alles anders. Rijke Russen lopen schichtig door de straten. Een Cyprioot getrouwd met een Russin, bevestigt ons vermoeden: "Russen willen hier onzichtbaar zijn."

Cyprus werd ook wel 'Moskou aan de Middellandse Zee' genoemd. Nu schroeven Russische bedrijven en banken hun activiteiten terug, onder druk van Europese sancties. De voorzitter van de Kamer van Koophandel vindt dat de Europese Unie overtrokken reageert. "Want: waar twee vechten hebben twee schuld." Sancties noemt hij "onzinnig". Wat hem betreft mogen de Russische miljonairs snel weer zaken komen doen.

De oorlog in Oekraïne heeft de Europees-Russische betrekkingen essentieel veranderd: de pijpleiding Nord Stream 2 werd niet in gebruik genomen en de EU stopte met het afnemen van olie en gas uit Rusland. In de landen die Rusland al als agressor kennen, groeien de argwaan en vrees. Neem Georgië, waar Rusland nog steeds een vijfde van het grondgebied bezet houdt.

'Poetin is een klootzak'

De smalle hoofdweg van Georgië naar Rusland voert door een kaal, onherbergzaam gebied. Hier zwoegt het verkeer dwars door de ruige Kaukasus. Aan het eind ligt de enige grenspost met Rusland over land. Voor Russen een van de weinige mogelijkheden om hun land te ontvluchten. Groepjes mannen verlaten opgepropt in kleine auto's het Russisch grondgebied. Een 36-jarige ICT-er, doodsbleek: "Ik ben patriot, maar door Poetin ben ik mijn vaderland verloren."

In hoofdstad Tbilisi lopen tienduizenden Russen die de mobilisatie zijn ontvlucht. 'Fuck Poetin' staat groot op de muren. Een jonge studente: "Hoe zeg je dat in het Engels? Poetin is een klootzak?" Op haar telefoon toont ze een protest met lampjes in Europese kleuren. Ze betoogt dat Georgië "juist nu" toegelaten moet worden tot de Europese Unie. Voor de veiligheid van haar land. "Georgiërs denken dat veel pro-Poetin aanhangers binnenglippen."

Welke land is als volgende aan de beurt voor een inval? Er is nauwelijks vrees voor een militaire oorlog maar wél voor andere 'wapens'. Als desinformatie, georganiseerde demonstraties; Russische krachten die pro-Europese regeringen willen destabiliseren.

Als de Bulgaarse regering opnieuw met het Russische aardgasbedrijf Gazprom wil onderhandelen, zien we geëmotioneerde Bulgaren met Europese vlaggen voor het regeringsgebouw. "We willen niet opnieuw in de greep raken van de Russische maffia die ons tijdens het communisme al zo in haar greep had."

Grote schaduw

Ook in Moldavië groeit de angst voor Russische inmenging, hier door het ondermijnen van de pro-Europese president. Want media onthullen dat de oppositieleider toelagen ontvangt van de Russische geheime dienst. De jonge anti-corruptie-aanklager zegt bewijs te hebben gevonden dat er sprake is van een Russische operatie.

Een ding heeft Poetin met zijn oorlog bereikt: een nieuwe realiteit, een nieuwe muur die onvoorstelbaar snel is ontstaan en die een grote schaduw werpt op heel Europa.