Protest tegen overheidsbeleid, onrust over nieuwe PVV-ministers: veel ambtenaren maken zich zorgen over de koers van de politiek.
Maar ze zijn niet van plan massaal te vertrekken. In een enquête van Ipsos I&O in opdracht van vakblad Binnenlands Bestuur onder zo'n 1600 ambtenaren zegt 3 procent te overwegen een andere baan te zoeken vanwege het nieuwe kabinet of vanwege de minister of staatssecretaris waaronder hij of zij werkt.
Wel zijn ze gemiddeld behoorlijk sceptisch over de plannen van de nieuwe regering. Drie op de tien verwacht vaker tegen morele dilemma's aan te lopen, bijvoorbeeld als kabinetsbeleid botst met eigen normen en waarden.
"Ik had een hogere uitstroom van ambtenaren verwacht", zegt Peter Kanne, onderzoeker bij Ipsos I&O. "Deze uitkomst is hoopgevend en prettig voor de overheid."
Koning: het staat je vrij ontslag te nemen
Vorig jaar protesteerden groepen ambtenaren meerdere keren tegen klimaatbeleid en het Gaza-standpunt van het kabinet-Rutte. En tijdens de formatie van het huidige kabinet was er onder meer in het ministerie van Buitenlandse Zaken onrust over de geplande zware bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking.
Koning Willem-Alexander zei zelfs dat het in ons "unieke ambtenarensysteem" iedereen vrij staat om "een andere baan te zoeken". Hij antwoordde een journalist die vroeg wat hij vindt van ambtenaren die morele bezwaren hebben met werken voor een PVV-minister.
Maar weinig ambtenaren overwegen dus die stap. Ook is maar een klein deel van de ambtenaren protestbereid. In de enquête omschrijft één op de zeven zichzelf als activistisch. "En het deel ambtenaren dat daadwerkelijk de straat op gaat, of zich eraan vastlijmt, zal nog veel kleiner zijn", zegt hoogleraar Bestuurskunde Zeger van der Wal (Universiteit Leiden). "Je activistisch noemen is wat anders dan het praktiseren."
Het is de plicht van de ambtenaar om er iets van te vinden als de minister rare dingen doet.
81 procent van de respondenten is het bovendien eens met de stelling "Ik ben een loyale ambtenaar". Kanne: "Mijn indruk is dat ambtenaren zakelijk en professioneel naar het nieuwe kabinet kijken."
Dat past in het beeld dat hoogleraar Van der Wal heeft van de Nederlandse ambtenaren, die hij al lange tijd onderzoekt. "Er moet echt wel iets gebeuren voordat een ambtenaar naar buiten treedt; een heel zware misstand, een klokkenluider-achtige situatie."
Kanne: "De Gaza-en klimaatprotesten zijn uitzonderingen op de regel dat dit nauwelijks gebeurt onder ambtenaren."
Tegenspraak belangrijk
Loyaal zijn is voor de ambtenaren echter niet hetzelfde als kritiekloos zijn. Integendeel: driekwart van de overheidsmedewerkers in de enquête ziet zichzelf als kritisch. Acht op tien ziet het leveren van tegenspraak als een onmisbaar onderdeel van hun vak. Van der Wal: "Met de eed in de hand kunnen ambtenaren zeggen: het is mijn plicht om er iets van te vinden als de minister rare dingen doet."
Mocht het nieuwe kabinet de ambtelijke adviezen om geen asielcrisis uit te roepen in de wind slaan, "zullen ambtenaren daar een oordeel over hebben", zegt Kanne. "Het negeren van dit soort adviezen kun je niet te vaak doen."
Demonstreren acceptabel?
Ondanks dat overheidsmedewerkers zeggen dat ze zulke kritiek niet snel publiekelijk zullen ventileren, vindt een meerderheid wel dat demonsteren (onder voorwaarden) acceptabel is. Bijvoorbeeld wanneer dat beleid bepaalde groepen burgers benadeelt.
Wettelijk mag een ambtenaar demonstreren, zolang het zijn functie en zijn organisatie geen schade toebrengt.
Stevig protest binnen ministeries tegen kabinetsbeleid is de komende tijd zeker niet ondenkbaar, zegt Kanne. Zo zegt een ambtenaar in de enquête: "Als men besluiten neemt die tegen de rechtstaat ingaan voer ik die maatregelen niet uit en doe ik een beroep op gewetensbezwaren."
De meeste ambtenaren zullen er bewust voor kiezen om zulke kritiek binnenskamers te houden, verwacht Van der Wal. "Wanneer ben je als ambtenaar maximaal effectief? Als je vindt dat dingen echt van de rails gaan, heb je aan de ambtelijke tafels 40 uur per week de mogelijkheid om er een draai aan te geven."
Sceptisch over plannen
In de enquête laten ambtenaren weinig optimisme zien over de plannen van het nieuwe kabinet. Ze zijn daarin sceptischer dan burgers. Zo zegt 29 procent van de ambtenaren te verwachten dat het kabinet "erin slaagt onze democratie te beschermen", tegen 38 procent van de burgers. En 6 procent denkt dat het kabinet erin slaagt de natuur te beschermen, tegen 17 procent van de burgers.
Toch denkt Kanne dat ambtenaren, die wat vaker dan gemiddeld links-progressief stemmen, hun politieke voorkeur niet laten meespelen bij hun werk of bij eventuele kritiek. "Het gaat ze er veel meer om dat beleid doelmatig moet zijn en dat mensen krijgen waar ze recht op hebben, dat er geen discriminatie plaatsvindt en dat bestuurders integer zijn."
Verantwoording
Ipsos I&O nam de enquête af tussen 14 augustus en 3 september onder leden van hun eigen panel die voor de overheid werken. 1595 ambtenaren vulden de vragenlijst in. De meeste respondenten werken voor ministeries (37 procent) of gemeenten (44 procent). Ook voor de rijksambtenaren geldt dat slechts 3 procent zegt te overwegen om te stoppen vanwege de bewindspersoon waaronder hij of zij dient.
