Een Nederlandse kunstenares heeft zonder dat zij het wist een rol gespeeld in het spionnenavontuur van het Russische echtpaar dat vorige week op vrije voeten is gekomen bij de grote gevangenenruil. Bij die ruil tussen Rusland en Belarus enerzijds en een aantal westerse landen aan de andere kant kwamen in totaal 24 gevangenen vrij.
Artem Doeltsev en Anna Doeltseva waren door Rusland jaren geleden naar Slovenië gestuurd om inlichtingen te verzamelen. Ze deden zich voor als een Argentijns stel met twee kinderen en hadden in Slovenië een ICT-bedrijf en een kunstgalerie. Anna noemde zich Maria Rosa Mayer Muños en in die rol verkocht ze onder meer de schilderijen van Mariken Heijwegen.
Ze kwam over als een heel lieve, integere kleine latina die heel rap Spaans en Engels sprak.
"Ik kwam met haar in contact nadat ik haar op Instagram een bericht had gestuurd omdat ze een heel leuke galerie had", vertelt de kunstenares aan Nieuwsuur. "Ze vertegenwoordigde wat buitenlandse kunstenaars en het leek me leuk om ook wat in Slovenië te doen. Het klikte en ze vroeg me of ik wat schilderijen wilde opsturen voor een kunstbeurs in Zagreb in Kroatië, zodat ze me daar kon vertegenwoordigen."
Nadat 'Maria' twee schilderijen voor haar had verkocht, volgde een ontmoeting in Slovenië. "Ze kwam over als een heel lieve, integere kleine latina die heel rap Spaans en Engels sprak. Ik wist niet beter dan dat ze een Zuid-Amerikaanse was. Ze was zelfs een beetje timide. En omdat het klikte, vroeg ik haar of ze mijn kunstagent wilde zijn. Daar zou ze op terugkomen, maar achteraf denk ik dat ze mij niet in haar lugubere zaakjes wilde betrekken."
Rusland kent twee categorieën inlichtingenpersoneel: legaal en illegaal. De legale inlichtingenofficier is gestationeerd op een ambassade, terwijl de illegale inlichtingenofficier geen zichtbare banden heeft met Moskou. Artem Doeltsev en Anna Doeltseva werkten als illegale agenten.
"Een heel belangrijk verschil tussen die twee is dat een legale inlichtingenofficier niet voor de rechter kan worden gebracht. Hij wordt hooguit het land uitgezet", zegt Ben de Jong, onderzoeker van inlichtingendiensten aan de Universiteit Leiden. "Bij illegalen ligt dat anders: zij hebben geen diplomatieke onschendbaarheid en kunnen worden veroordeeld. Door het risico van die constructie zijn ze kwetsbaar."
Arrestatie
Vlak nadat de kunstenares Anna Doeltseva had ontmoet, werd het spionnenpaar opgepakt in Slovenië na een tip van een buitenlandse inlichtingendienst. Sloveense autoriteiten troffen op hun kantoor enorme hoeveelheden contant geld aan, dat ze mogelijk gebruikten om andere informanten te betalen. Het echtpaar belandde in de gevangenis, hun twee kinderen kwamen in een pleeggezin terecht.
Pas later hoorde Heijwegen wat er aan de hand was. "Ik kreeg een telefoontje van een advocaat. Hij wilde mijn adres om mijn schilderijen te kunnen terugsturen omdat Maria niet meer mijn kunstagent kon zijn. Daar schrok ik van en ik vroeg wat er gebeurd was. Hij vertelde dat het goed met haar ging, maar dat ze niet meer voor me kon werken. Ze reageerde ook niet meer op mijn e-mails."
Een Sloveense journalist vertelde haar later het hele verhaal. "Je schrikt wel: je denkt iemand te kennen, maar dan blijkt het allemaal een leugen. Ze was niet alleen mijn agent, maar ook geheim agent."
Het echtpaar vertelde aan de Kremlingezinde zender Russia-24 dat ze zo opgingen in hun rol dat zij hun moedertaal nog nauwelijks machtig zijn. Hun kinderen hoorden pas in het vliegtuig op weg naar Rusland over de ware identiteit van hun ouders:
De Jong is niet verbaasd dat het spionnenpaar is vrijgekomen. "Poetin wilde het risico niet lopen dat ze jarenlang in de gevangenis zouden zitten en dat de lokale veiligheidsdienst was gaan vragen: wie waren precies jouw contacten? Hoe was jullie werkwijze? Met hun vrijlating geeft Poetin ook een indirecte boodschap aan ander inlichtingenpersoneel dat nog actief is: mocht je tegen de lamp lopen, dan zorgen wij dat je vrijkomt."
De vraag is nu of de spionnen hun normale leven weer kunnen oppakken in Rusland. "Het zal ze de nodige moeite kosten", verwacht De Jong.
"Ze moeten hun kinderen begeleiden: die hebben niet alleen een nieuw vaderland, maar moeten ook een nieuwe taal en een nieuwe omgeving leren kennen. Bovendien: in Rusland vieren achterdocht en paranoia hoogtij. Er zijn gevallen bekend dat men altijd wantrouwen bleef koesteren tegen oud-spionnen, omdat men er bij de eigen dienst van uitging dat ze misschien toch wel hadden gepraat met de plaatselijke veiligheidsdienst. Dat ze hun carrière kunnen voortzetten binnen die inlichtingendienst in Rusland, lijkt me sowieso uitgesloten."
