De zomer van 2023 gaat de boeken in als de zomer van de hitterecords: in zeker honderdduizend jaar was het niet zo warm op aarde als de afgelopen maand. Ook werden de warmste week en de warmste dag ooit gemeten. Tegelijkertijd ontbreekt rond Antarctica een recordhoeveelheid zee-ijs en is het water van de Atlantische Oceaan warmer dan ooit.
"Ongeëvenaard", noemt het weer- en klimaatbureau van de VN de records. En dan zijn er nog de gelijktijdige hittegolven op drie continenten die honderden miljoenen mensen blootstellen aan temperaturen van boven de 40 of zelfs 50 graden.
'Geen verrassing'
Wat is er aan de hand? "Het is niet aardig om te zeggen, maar wat door mijn hoofd gaat is: I told you so, zegt klimaatwetenschapper Friederieke Otto. Al acht jaar onderzoekt Otto direct na een hittegolf, storm of zware regenval het verband tussen extreem weer en klimaatverandering. Deze zogeheten attributie-studies zijn een relatieve nieuwe tak in de klimaatwetenschap.
De vraag of de opwarming van de aarde een rol speelde bij het extreme weer, is niet zomaar met ja of nee te beantwoorden, zegt Otto. "Voor droogte of stormen hangt het af van de locatie en het seizoen. Maar voor hittegolven en veel zware buien weten we: die komen vaker voor, worden intenser en duren langer door klimaatverandering."
Otto noemt het sneuvelen van de hitterecords de afgelopen weken "absoluut geen verrassing", omdat het gebruik van fossiele brandstoffen nog steeds doorgaat. De uitstoot van broeikasgassen neemt nog altijd toe en de gemiddelde wereldtemperatuur blijft daardoor stijgen. "Hitterecords zullen keer op keer verbroken worden. Op veel meer plaatsen zal de temperatuur de 50 graden bereiken", zegt Otto.
Je kan dit bijna vergelijken met het olympisch record 100 meter hardlopen dat ineens op 7 seconden wordt gezet.
De hoge temperaturen zoals nu in Zuid-Europa, het zuidwesten van de Verenigde Staten en in China - waar vorige week een nieuw record van 52,2 graden gevestigd werd - zijn volledig in lijn met wat de klimaatmodellen al jaren voorspellen voor een wereld die inmiddels 1,2 graden is opgewarmd. "Er zitten eigenlijk geen verrassingen bij" zegt Otto.
'Krankzinnig'
Anders is dat voor de hogere temperatuur in het oppervlaktewater van de Atlantische Oceaan, die nu is gemeten. Die is "krankzinnig" en "statistisch gezien kan dat eigenlijk bijna niet", zegt Sybren Drijfhout, oceanograaf verbonden aan het KNMI.
Vooral het feit dat het oude record met maar liefst 0,5 graden verbroken is, heeft wetenschappers overvallen. "De opwarming van het water is in lijn met de verwachtingen, maar de mate waarin, is krankzinnig. Niet voor te stellen", zegt Drijfhout. "De kans op zo'n opwarming van een halve graad is als je naar de statistiek kijkt één op 250.000. Dat betekent dat eens in de 250.000 jaar zo'n sprong in temperatuur zou moeten plaatsvinden. Die kans is zo klein dat je je moet afvragen: klopt die hele statistiek nog wel?"
De hogere oceaantemperatuur is zo uitzonderlijk dat Drijfhout een vergelijking maakt: "Je kan dit bijna vergelijken met het olympisch record 100 meter hardlopen dat ineens op 7 seconden wordt gezet. Dan denken we: is dit nog wel een mens?"
Een goede verklaring is er nog niet. Drijfhout vermoedt dat het met de wind te maken heeft. Die verandert misschien sneller dan de modellen voorspellen. Of dat zo is en welke gevolgen dat heeft, wil Drijfhout met versnelde prioriteit gaan onderzoeken. Zo'n onderzoek zal zeker een jaar duren.
'Amersfoort aan zee'
Het gebrek aan zee-ijs rond Antarctica is minder verrassend. Het ijs smelt al jaren. Maar ook hier zijn onderzoekers bezorgd over het tempo. Het is daar nu winter, maar de ijsvorming blijft ontzettend achter. "Er is nog nooit zo weinig ijs op de Antarctische oceaan geweest", zegt poolbioloog Maarten Loonen van de Rijksuniversiteit Groningen. "En dat is erg zorgwekkend. Het ziet ernaar uit dat de oceaantemperatuur ook daar aan het stijgen is. Door het warme water gaat het ijs nog sneller verdwijnen."
Als de hele ijskap van Antarctica zou verdwijnen, betekent dat een verhoging van de zeespiegel met 63 meter. Dat zal nog eeuwen duren, benadrukt Loonen, maar dat heeft enorme consequenties, ook voor Nederland. "Wij kunnen 4 of 5 meter zeespiegelstijging misschien wel aan. Maar 10 of 15 meter leidt tot zeer grote problemen. Amersfoort aan zee", zegt hij.
Verwijt
Het hoopvolle is volgens Loonen dat de mens nog steeds aan de knoppen zit en de CO2-uitstoot nog kan verlagen. "Onze kinderen en kleinkinderen krijgen ontzettend veel last van wat wij nu doen. Ik denk dat we uiteindelijk het verwijt zullen krijgen: waarom hebben jullie toen niets gedaan als je wist wat er gebeurde?"
Zelfs als de wereld vandaag zou stoppen met het gebruik van fossiele brandstoffen, zullen de temperaturen niet zakken, legt klimaatwetenschapper Otto uit. De temperatuur stopt dan slechts met stijgen. "Mensen vragen steeds of dit het nieuwe normaal is. Nee, dit is niet het nieuwe normaal, want we zitten niet in een stabiel klimaat. We weten pas wat het nieuwe normaal is als we gestopt zijn met fossiele brandstoffen."
