De afgelopen jaren is het Noordpoolgebied uitgegroeid tot een geopolitiek krachtenveld: de olie- en gasvoorraden die vrijkomen door het smeltende ijs, worden door meerdere landen geclaimd. De oorlog in Oekraïne zorgt voor nog meer politieke spanning, daarbij worden ook inlichtingenofficieren ingezet.
Eerder dit jaar werden er honderden Russische diplomaten uit Europese hoofdsteden gezet. Ze werden verdacht van inlichtingenactiviteiten voor de Russische inlichtingendiensten, ook in Nederland. Ze werkten doorgaans onder hun eigen naam, en onder een diplomatieke dekmantel.
De zeventien Russische inlichtingenofficieren die Nederland eind maart uitzette, hielden zich onder andere bezig met het versleutelen van geheime berichten, contraspionage en het verzamelen van technologie voor het Russische leger.
Maar sommige spionnen zijn veel moeilijker te traceren. Ze hebben officieel niets te maken met Rusland, en bedienen zich van een valse naam of nationaliteit. Aan de meest noordelijk gelegen universiteit ter wereld, in het Noorse Tromso, hebben ze daar ervaring mee.
Meer dan welkom
Tot een paar maanden geleden werkte daar een - naar men dacht - Braziliaanse gastonderzoeker met een grote interesse in het poolgebied. Maar hij was niet wie hij zei dat hij was. Tot verbijstering van zijn collega's van het Centrum voor Vredesstudies.
De directeur van het universitair centrum vluchtte als kind met haar Chileense ouders naar Noorwegen, haar plaatsvervanger is afkomstig uit Pakistan en één onderzoeker heeft een Ethiopische achtergrond. Met andere woorden: 's werelds meest noordelijk gelegen universiteit is een trekpleister voor academici uit de hele wereld. Dus toen José Assis Giammaria - die beweerde dat hij in 1984 werd geboren in een klein Braziliaans dorp - zich meldde, was hij meer dan welkom.
Alleen: hij was geen Braziliaan. Zijn geboortedatum klopte ook niet. Giammaria heet in werkelijkheid Mikhail Valeryevich Mikushin, en kwam in 1978 ter wereld in het Russische Jekaterinenburg. Afgelopen oktober werd Mikushin gearresteerd. De man die in Tromso grote interesse toonde in militaire strategieën in en rond het poolgebied, is volgens de Noorse veiligheidsdienst PST een kolonel bij de Russische militaire inlichtingendienst GRU.
'Illegalen'
Giammaria behoort tot de categorie zogeheten 'illegalen'. Zij leven en werken onder een valse naam en doorgaans onder een andere nationaliteit. Hun opdrachtgevers zijn bereid om vele jaren te investeren in het creëren van een dekmantel.
Zo studeerde Giammaria voordat hij naar Noorwegen kwam daadwerkelijk 'strategische studies' aan een prestigieuze universiteit in het Canadese Calgary. Die universiteit zorgde -nietsvermoedend - voor goede referenties, waarna hij in Noorwegen aan de slag kon.
Behalve Mikushin liepen afgelopen jaar nog twee Russische 'illegalen' tegen de lamp. Deze zomer maakte de AIVD de aanhouding van Sergej Cherkasov bekend, een GRU-medewerker die op het punt stond aan een stage bij het Internationaal Strafhof in Den Haag te beginnen. Hij had een Braziliaanse dekmantel en zit momenteel vast in Rio de Janeiro.
En onderzoekscollectief Bellingcat onthulde het bestaan van Olga Kolobova, die als Peruviaanse 'socialite' en juwelenontwerpster tot NAVO-kringen in Napels was doorgedrongen.
Dekmantels
Christo Grozev, die Russische spionage onderzoekt voor Bellingcat: "Rusland, en hiervoor de Sovjet-Unie, creëert al decennia dekmantels in Latijns-Amerika, dat is sinds de jaren zeventig traditie. De KGB had er vroeger zelfs nep-priesters rondlopen, die in allerlei dorpen namen van overledenen noteerden. Namen die dan weer op nep-geboortecertificaten verschenen, om iemands verzonnen biografie zo geloofwaardig mogelijk te maken."
De vraag blijft wat Mikushin precies in Noorwegen deed. Inlichtingendienst PST verdenkt hem van "ernstige spionage", een vergrijp waarop een straf van tien jaar staat. Sinds het begin van de Oekraïne-oorlog is Noorwegen extra alert op spionage uit Rusland, waarmee het een grens van zo'n tweehonderd kilometer deelt.
Afgelopen najaar pakte Noorwegen zeven Russen op omdat ze met een drone vlogen op plekken waar dat niet mocht. Het Kremlin sprak van "anti-Russische hysterie", en er lijkt geen bewijs te zijn dat de Russen kwaad in de zin hadden.
Ondermijning
Volgens Gunhild Hoogensen Gjorv, die als professor veiligheidsstudies in Tromso 'Giammaria' aannam, is de onduidelijkheid over de drones tekenend voor de onzekerheid die een nieuw type conflicten met zich meebrengt.
Aan de universiteit geeft Hoogensen Gjorv leiding aan The Grey Zone, een onderzoeksgroep die zich bezighoudt met 'hybride dreigingen'. "Een oorlog wordt niet meer alleen met wapens uitgevochten, en niet elke spion is op zoek naar geheime documenten. De dreiging is hybride geworden: het gaat ook om ondermijning van vertrouwen in instituties, om het bewerkstelligen van polarisatie, om het zaaien van onrust. Vliegen hier meer Russen met drones dan vroeger, en hebben ze kwaad in de zin? Misschien niet, maar alleen die vragen al maakt mensen onrustig. Een vijand kan daar baat bij hebben."
Naar Mikushins precieze bedoelingen kan Hoogensen Gjorv alleen maar gissen. "Mijn inschatting is dat hij lang wilde blijven, dat hij op zoek wilde gaan naar mensen die Rusland goed gezind waren, of zich in ieder geval tegen de NAVO keerden."
Bellingcat-onderzoeker Grozev: "Doorgaans worden 'illegalen' ingezet om een gemeenschap in kaart te brengen, een netwerk op te bouwen van mensen die eventueel te rekruteren zijn. Dat rekruteren zelf laten ze dan weer over aan spionnen die bijvoorbeeld vanaf een ambassade werken, onder hun echte naam. Illegalen beperken zich meestal tot het voorwerk, want als ze te veel risico's nemen lopen ze tegen de lamp. En dan is de jarenlange investering voor niets geweest."
