Voor deze aflevering over oorlogspropaganda van #Ophef hebben we weer met diverse experts gesproken, hier volgt een weergave van onze gesprekken met hen op alfabetische volgorde.
We stelden hen onder andere vragen over het armbandje van de opperbevelhebber van de Oekraïense strijdkrachten, Valerij Zaloezjnyj.
Het armbandje dat wij onze deskundigen lieten zien is niet dezelfde als die van Zaloezjnyj. De meest opvallende bedeltjes zijn wel te vinden op beide armbanden.
Jelle van Buuren, expert rechts-extremisme, universiteit Leiden
"De armband staat vol met symbolen die je grotendeels kunt terugleiden tot allerlei oude mythen en sagen uit de Vikingtijd, de Noorse sagen en mythen.
Daar zit een soort mannelijkheidcultus in, een soort krijgers cultuur. Het gaat over opoffering. Er zit een snuifje esoterie in en spiritualiteit. Het gaat over de verbondenheid met het land en het staan voor bepaalde idealen en principes.
Die mythologie die je in dit soort symbolen ziet terugkomen, zie je vooral op momenten dat de mannen naar de wapens grijpen of zich anderszins tooien met de heroïek van de strijd.
Deze symbolen worden soms worden geadopteerd door extreemrechts. En zij plaatsen die dan in de context van hun eigen extreemrechtse politieke ideologie. Maar de oorsprong van de symbolen is niet extreemrechts, die dateren van veel vroeger en die kunnen ook op verschillende manieren worden gebruikt.
Het hoeft niet per se een extreemrechtse connotatie te hebben. Dus de uitdaging met dit soort symboliek is steeds ontzettend goed naar de context te kijken, waarin het wordt gebruikt of door wie het wordt gebruikt en of je op basis daarvan tot een uitspraak kan komen.
In al die symbolen op die armband is de extreemrechtse connotatie niet aanwezig. Dat zeg ik met een slag om de arm, want ik weet verder niet alles van de doopceel van de desbetreffende militair.
Maar bij afwezigheid van een ontzettend duidelijk extreemrechts connotatie. Dan wel in de symboliek van de krijgsman, neig ik er naar om het vooral op die manier te interpreteren. En het niet als een teken of een bewijs te zien van extreemrechtse sympathieën."
-Dus dan is het toeval?
"We weten dat dit soort symboliek kan worden toegeëigend door extreemrechts. Dus het is niet raar om er op die manier goed naar te kijken. Maar uit de context moet uiteindelijk duidelijk worden of het inderdaad om bewust extreemrechts gebruik gaat, of dat het vooral staat voor iemand die heel erg geïnteresseerd is in, of zich verwant voelt met, al die oude symbolen die duiden op de heroïek van de strijd."
-Een van die bedeltjes is een variatie op het hakenkruis, zegt dat dan nog iets?
"Nou, ook dat zegt nog niet voldoende. Zelfs met dat hakenkruis symbool stuit je al op het probleem dat het ook een soort rune teken is, dat veel verder teruggaat dan de nazi-tijd. Dus ook alleen dat teken, terwijl het natuurlijk logisch is dat je daar direct op aanslaat, is nog niet genoeg om meteen dat stempel extreemrechts d'r op te drukken."
-Hoe komt het toch dat mensen nepnieuws verhalen voor waar aannemen?
"De desinformatie die we op dit moment en al veel langer zien, wordt heel erg sterk gekoppeld aan actuele thema's die leven. Twee jaar terug zaten we midden in de corona tijd en toen ging er eigenlijk heel veel van dit soort desinformatie dan wel misinformatie rond.
En sinds de Oekraïne oorlog is uitgebarsten zien we een enorme explosie van tegenstrijdige informatie, desinformatie en soms misinformatie die allemaal over dit conflict gaan.
Het is altijd heel lastig te duiden waar het nou precies vandaan komt. Dat is het eeuwige probleem van attributie: kan je echt hard maken wie er achter zit en vooral ook met welke intentie het gebeurt.
Mensen die heel bewust dit soort informatie verspreiden, terwijl ze weten dat t onzin is, die zijn ontzettend bezig de politiek van Poetin te steunen. En ze nemen zijn officiële frames over.
Het is een ook beproefde tactiek om zo veel mogelijk verwarring te zaaien. Zoals wij nu al urenlang naar een armbandje kijken om te achterhalen of dat nou wel of niet extreemrechts is. En wie dat dan beweert en wat we daarvan nog meer zouden kunnen zeggen. Waarop ongetwijfeld na deze uitzending weer een nieuwe Twitter-oorlog losbarst over de al dan niet verkeerde interpretaties en hoe je het ook zou kunnen zien.
Mensen die dit soort dingen retweeten of doorsturen zijn niet allemaal hardcore propagandisten van Poetin. En ze worden niet allemaal aangestuurd en of betaald door het Kremlin. Het kan ook zijn dat mensen echt oprecht denken dat dit waar is. Of dat dit voor hen een manier is om zich te kunnen verhouden tot zo'n conflict. Misschien weten ze niet eens dat ze desinformatie aan het verspreiden zijn. En soms vinden ze dat ze dat soort twijfels moeten kunnen uiten. Of ze hebben al een langer wantrouwen tegen instituties.
Wat je ziet is dat hoe vaker het wordt herhaald, hoe vaker het terugkomt. En dan denken mensen: 'Nou ja, d'r zal wel iets aan de hand zijn, want we horen er zo veel over, we zien het zo vaak gebeuren, het komt zo vaak terug, ik zie het uit meerdere bronnen komen.' Terwijl al die bronnen elkaar napraten."
-Waarom wordt er verwarring gezaaid?
"Het aloude idee achter het zaaien van verwarring is dat de tegenstander, in dit geval dus het westen, daardoor heel erg druk met zichzelf bezig is. Dat het thuis onrustig is. Het zorgt voor polarisatie, een hoop gedoe, en dat dat leidt tot een verzwakking van de tegenstander. Strategisch gesproken is dat dus altijd goed voor degene die dit soort verwarring doelbewust aan het zaaien is.
Rusland heeft zeker een traditie in desinformatie campagnes. Een bekend voorbeeld komt uit de jaren tachtig: tijdens het uitbreken van de aids epidemie. De Oost-Duitse geheime diensten hebben toen samen met de Russische heel doelbewust het verhaal de wereld in geholpen dat aids een biologisch wapen was. En dat het werd gefabriceerd in Amerikaanse militaire laboratoria.
Ze proberen altijd in te spelen op wantrouwen dat het er toch al is. Of ze spelen in op maatschappelijke breuklijnen die er toch al zijn. Dus eigenlijk maken ze gebruik van een gespreid bedje van wantrouwen of grote maatschappelijke tegenstellingen. Of van echt onrecht dat heeft plaatsgevonden. En dat vuurtje stoken ze dan op.
Het gebeurt veel vaker. En niet alleen door Rusland. De Verenigde Staten heeft er, net als China, ook een handje van. Het lijkt nu dat we het allemaal van ontzettend dichtbij meemaken door de sociale media. Die zijn niet de schuld ervan. Maar we krijgen het nu allemaal haast gratis in onze eigen mobiele telefoon binnen. Zelfs al wil je er eigenlijk niks niet van weten. Dus daarom lijkt het zichtbaarder. Daardoor lijkt het veel omvattender. Maar t is niet nieuw."
-Nee, t is niet nieuw, maar neemt het toe?
"Of het toeneemt is heel moeilijk te zeggen, omdat je niet precies weet op welke data je je moet baseren. Ik ken geen database waarin keurig staat opgesomd hoe vaak er dertig jaar geleden desinformatie campagnes werden georganiseerd en door wie.
De essentie ligt meer in de snelle verspreiding door digitale media, het grensoverschrijdende karakter en de laagdrempeligheid. Daardoor krijgt het een veel breder bereik."
-Is het gevaarlijk?
"Het kan gevaarlijk zijn als het inderdaad leidt tot vergaande polarisatie in de samenlevingen, maar ook daar moeten we wel nog een slag om de arm houden."
We lieten Jelle van Buuren dit filmpje zien, van een Oekraïense man die 'onder de nazi tatoeages' zou zitten:
"De tattoos op deze jongeman laten in het klein zien hoe ingewikkeld het is om dit soort zaken te duiden. Het symbool op de rechterbovenarm is door de Britse regering op een lijst van rechts extremistische symbolen gezet, maar het is het wapen van Oekraïne. Toen dat uitlekte eiste Oekraïne dat het van die lijst werd gehaald.
De Britse uitleg was dat dit soort symbolen worden misbruikt door extreemrechtse organisaties, in Engeland. Daar hadden ze 1 voorbeeld van.
Verder zie je een rij ontblote tanden rond de nek van deze man. Dat is een symbool uit meerdere milieus. En daar is een zekere mate van gewelddadigheid of flirt met mannelijkheidscultus courant. Je komt het ook tegen bij een motorgangs. Je komt het soms tegen bij Hooligans.
Heel vaag zie je ook iets wat een Keltisch kruis zou kunnen zijn. Maar ja, t verhaal wordt een beetje een herhaling: ook daar hangt het toch echt weer af van de precieze context. Of je dat nou kan opvoeren als bewijs voor extreemrechtse sympathieën "
Michael Colborne, expert rechts-extremisme Oost-Europa, Bellingcat
Over het armbandje:
"It would be incorrect to say that they are all far right symbols or used only by the far right. But at the same time, it would also be incorrect to say that they are unpopular among the far right.
The use of these symbols is not as clear cut as we would sometimes like it to be for our own sake, explaining the world. In the context of Ukraine these kinds of symbols certainly are popular on the far right. You see them used by figures on the far right.
But to be clear, at the same time, you also see some of these symbols worn by people who would not consider themselves far right and have absolutely nothing to do with the far right.
The use of some of the symbols that you see on the types of bracelets that Zaloezjnyj has worn in some of the pictures mean many different things for their wearers depending on context. And this is outside of Ukraine as well, to be clear.
I think these particular kinds of pagan symbols can be reduced to three overarching points.
The first point is that they could indicate some level of belief or interest in neo pagan beliefs of various types.
The second point is something we can't ignore: sometimes people wear these kinds of symbols, because they think the symbols look tough or that they look cool.
The third point is that it can be an indication of being part of a far right militia connected with the far right, and often an indication of some level of belief in in far right ideologies."
-But Zaloezjnyj is wearing that bracelet, and he is a military man, isn't that curious?
"It made me raise eyebrows, but it shouldn't lead one to the conclusion that he has or must have some sort of far right beliefs or far right tendencies.
I searched for the brand of this bracelet in all of these extreme right winged chats and channels that I follow. And there was absolutely no mention of it. And that told me something right there! It told me this brand is not a brand that is associated with the far right. Because if it was, I would see at least a few mentions of it, or frankly, more mentions of it than that across these social media channels.
People can't forget that people in Russia or on the Russian side use those symbols as well. And especially the russets military unit use these symbols in an explicitly far right and neo-Nazi context. Nobody should pretend that these tendencies don't also exist and sometimes in worse ways on the Russian side."
-Why do people believe these kinds of stories?
"It is very clear that over the past several years, and going back even further, that one of the issues we all face in terms of media and information and literacy, is the fact that there are increasingly communities of people you could refer to as 'counterfactual communities'.
Sure, we all live in our own bubbles, but the fact that online people can get sort of lost in these rabbit holes, where no amount of argumentation or evidence or rational discussion can bring them out, to the point where their involvement in it becomes almost a matter of identity.
For these right wing influencers, who would talk about Butcha being a false flag or all these other sorts of easily debunked conspiracy theories, no amount of fact checking is going to work.
The key is to reach people who are still not completely counterfactual, those people who still live in a world of reason and can be persuaded."
Is it getting worse?
"I think in some ways it is getting worse. I feel even though, say, on Facebook or Meta, they certainly have their policies on the disinformation around certain things. And take things down. On Twitter as well. But there's still so much, frankly, nonsense out there.
Social media, especially specific social media platforms, have exacerbated the development of these so-called 'counter factual communities' because it's much easier.
They allow or enable people to fall even deeper and deeper away from reality, into places where they can develop an entire sense of identity around having and thinking they have uncovered some secret truth. Like 'pizza gate weirdo paedophile conspiracy theories' or QAnon or literally believing in the 'Protocols of the Elders of Zion' or all sorts of other strange things."
Does it worry you?
"I'm really worried about where all of our countries, all of our politics are going. Because of the amount of disinformation that's out there. It's not just the extent to which everyday people are getting swept up in these conspiratorial cult like worlds. It's the extent to which politicians, political leaders, influencers are increasingly taking advantage of the audience and pushing some of these fringe beliefs to an increasingly greater platform.
Unfortunately, the world that we live in is a media-world full of personalities and influencers. And the more, even if we think they might be clownish figures at times, even if we actually think they have mental illness or or issues, and we almost sympathize with them, there are people that have incredible power to platform and push some of the most dangerous tendencies in our societies."
Ook Michael Colborne lieten we het filmpje van de getatoerde Oekraïense man zien:
"That is a Ukrainian trident, the eight arrows. The tattoo on the left forearm looks like an iron cross. But frankly, I've never seen that exact tattoo before. And I've seen lots of tattoos on people on the Ukrainian far right. I know the symbols that they use. It could be something related to the symbol of the armed forces of Ukraine.
I have seen people try to make claims Zaloezjnyj wearing an iron cross on his t-shirt. Those claims are just ridiculous because it's very clearly the Ukrainian armed forces emblem, which is a banal cross, that so many other militaries around the world have. There's no far right Nazi connotation to it at all.
With a quick look at the tattoos in that video, there wasn't anything that jumped out right away to me as quote on quote far right or something that would make me really think: 'oh, he's part of the far right'.
In Ukraine tattoos are very popular. Lots of people have tattoos. I've seen more people with face tattoos or other such tattoos in Ukraine, across the political and apolitical spectrum, than anywhere else. That's another thing to keep in mind. Just because somebody has a lot of tattoos should not be seen as an indicator at all somebody having anything to do with the far right."
Niels Drost, Rusland-expert, Instituut Clingendael
"Een mechanisme waar de Russen heel actief gebruik van maken in hun desinformatiecampagnes is dat ze een link leggen naar waargebeurde elementen, maar dit vervolgens verdraaien. En of er heel veel informatie aan toevoegen, vaak foutieve informatie en het dan op een dusdanige manier framen dat er eigenlijk van het originele gegeven weinig meer over is.
Iets anders wat de Russen heel vaak doen, is ontzettend veel alternatieve theorieën en onwaarheden presenteren. Daarmee creëren ze een soort rook scherm van alternatieve informatie, waardoor je als ontvanger van die informatie zoveel op je af krijgt dat je aan alles gaat twijfelen. En dus ook aan de officiële lezing. Je zou dat ook een 'rook scherm van desinformatie' kunnen noemen.
Dat verwarring zaaien is een hele bewuste tactiek van de Russen. Dat doet Rusland doorlopend in de oorlog, maar deed het ook al voorafgaand daaraan.
Kijk naar de vergiftiging van een voormalige Russische spion: Sergej Skripal. Alle bewijsstukken wijzen naar twee geheim agenten van de Russische geheime dienst. De officiële lezing wordt in twijfel getrokken en er worden totaal andere verklaringen gegeven, waardoor je gaat twijfelen of de Russen er wel achter zouden zitten. En wat de Russen met deze tactiek proberen te bereiken is dat je als ontvanger van die informatie gaat twijfelen aan alle kanten ervan. En dat je denkt: 'nou ja, de waarheid zal misschien wel ergens in het midden liggen', terwijl alle feiten er overduidelijk op wijzen dat het echt Rusland is die fout zit."
-Heeft dit effect op mensen in Nederland?
"Het heeft een heel concreet effect in Rusland zelf, omdat het Russische medialandschap volledig onder controle staat van het Kremlin of van partijen die nauwe banden hebben met het Kremlin. Dat beïnvloedt de publieke opinie binnen Rusland, maar je ziet ook dat Rusland actieve desinformatie campagnes in het buitenland heeft lopen.
Een trollenfabriek heeft zich een aantal jaar terug heel actief bezig gehouden door op sociale media desinformatie te verspreiden. Daarmee probeerden ze bepaalde groepen in het westen te bereiken. Met name rondom de MH17 hebben de Russen ontzettend veel alternatieve theorieën naar buiten gebracht."
-Andere mechanismen?
"Een ander mechanisme is dat simpelweg leugens worden verteld. Dat de waarheid 180 graden wordt verdraaid. Je ziet het nu, aan de oorlog in Oekraïne. Rusland heeft op 24 februari besloten om Oekraïne binnen te vallen, nadat het al acht jaar lang een operatie runde in het oosten van Oekraïne om het land te destabiliseren. En dat brengen de Russen dan alsof de situatie andersom zou zijn.
Ze zeggen bijvoorbeeld dat er Oekraïense plannen zijn om Rusland aan te vallen. Dat er een genocide plaats vindt binnen Oekraïne. En dat de Oekraïners daar tegen moeten worden beschermd.
Maar dit zijn valse argumenten die niet op bewijs zijn gebaseerd. Daarmee proberen de Russen hun eigen acties recht te praten. Maar dit is dus volledig op leugens gebaseerd.
Sommige zaken zijn heel moeilijk te checken. De Russen weten dit en maken daar gebruik van. Dus het feit dat het soms zo lastig te controleren is EN dat westerse media heel vaak opereren volgens het journalistieke principe van: 'de ene partij zegt dit, de andere partij zegt dit. Het is aan u wat de feiten zijn'. Daar maken de Russen misbruik van."
-Wat is de rol van sociale media?
"Er is dus een trollen fabriek actief om dit soort informatie in het westen te verspreiden en om dat op sociale media op gang te brengen. The Internet Research Agency. Dat is een heel berucht voorbeeld van waar mensen zich voltijds bezighouden met het verspreiden van desinformatie op sociale media.
Je ziet dat via sociale media bepaalde boodschappen van bijvoorbeeld woordvoerders van de Russische overheid rechtstreeks bij mensen terecht kunnen komen zonder dat hier nog een filter voor zit.
Op die manier zijn sociale media een middel waarmee dat soort Russische desinformatie rechtstreeks bij mensen terecht kan komen."
Simon Halink, cultuurhistoricus, Fryske Akademy (promoveerde met een proefschrift over Oudnoordse mythologie)
"De symbolen die we op dit armbandje zien, zijn veelal symbolen uit de oude Scandinavische en Keltische hoek. En dit zijn symbolen die je in heel verschillende uiteenlopende subculturen kunt tegenkomen.
Dus iets als de hamer van Thor en Mjölnir, die kom je heel veel tegen in in de heavy metal subcultuur waar mensen die dragen als herkenningsteken en om hun liefde voor harde muziek uit te dragen zonder dat daar enige politieke of etnische opvattingen aan kleven.
Maar diezelfde symbolen kom je net zo goed ook tegen in ultranationalistische en extreemrechtse kringen. Waar die symbolen natuurlijk een hele andere lading krijgen.
Het zijn mensen van diverse pluimage die deze symbolen gebruiken. Denk aan het gezicht van de bestorming van het Capitool in Washington, Jacob Chansley, hij had dus ook tatoeages van deze aard.
Op zijn bovenlichaam staat een hamer van Thor, maar ook een valknut. Een symbool dat veel voorkomt in ultranationalistische kringen en dat ook wordt gebruikt als racistisch embleem. Het wordt in verband gebracht met de cultus van de oppergod Odin: het jezelf opofferen op het slagveld, en heldhaftige dood om in het Walhalla te komen.
Het is een martiaal symbool. Dat in rechts-radicale kringen wordt gedragen, maar daar moet je voorzichtig mee zijn. Want er zijn dus ook neo-heidenen die juist misschien veel meer aan de linkerkant van het politieke spectrum zitten en er vredelievende idealen op nahouden. Hele inclusieve idealen. En die bedienen zich van deze zelfde beeldtaal met deze zelfde symbolen.
Dus het is heel moeilijk om puur en alleen op basis van deze symbolen in te schatten wat nou de politieke denkbeelden zijn van iemand die zo'n armbandje draagt. Het is absoluut geen smoking gun. Je kunt hier niet uit opmaken dat iemand neonazistische sympathieën heeft."
-Maar waarom zijn dit soort symbolen wel belangrijk voor extreemrechts? Waarom zijn ze aantrekkelijk?
"Dat heeft een hele lange geschiedenis. De runen bijvoorbeeld. Dat zijn de symbolen die vooral in Noord en in West-Europa als schrift werden gebruikt. Dat zijn symbolen die in de loop van de negentiende en twintigste eeuw een soort esoterische lading hebben gekregen en waar mensen een verheerlijking van een Germaans verleden mee associëren .
Alleen al het embleem van de SS: dat zijn twee S-runen. Deze werden gezien als symbolen van raszuiverheid, van een Germaanse oudheid, een tijd waarin men nog niet te maken had met buitenlandse inmenging.
Na de Tweede Wereldoorlog kwam er in veel landen een verbod op het vertoon van hakenkruis in de openbare ruimte. Runen namen die rol over als een soort van herkenning, als een symbool voor mensen met zulke politieke ideeën.
Sommige van die symbolen zijn dus ook heel expliciet herkenbaar als haat-symbolen. Sommige van die symbolen worden voorgesteld als heel oud, terwijl het in sommige gevallen gewoon uitvindingen zijn uit de koker van de SS, uit de nazitijd zelf dus.
Maar geen van die hele expliciete haat-symbolen vinden we terug op dit armbandje. Dus als dat zo zou zijn dan zouden zouden er alarmbellen moeten gaan rinkelen, maar dat is niet het geval. Deze symbolen zijn veel ambivalenter.
En zolang Zaloezjnyj daar zelf niks over loslaat, blijft het natuurlijk speculeren.
Er zijn er bepaalde symbolen in zowel Scandinavië als ook in het Keltische repertoire die heel veel weg hebben van een hakenkruis, heel populair is de Keltische driscoll. Een symbool dat je in een heleboel verschillende subculturen tegenkomt. Maar die ook veel door Nazi's wordt gebruikt, omdat het een soort hakenkruis is, met drie in plaats van vier poten. En daar zit direct de associatie met een hakenkruis in. En dan is het vrij duidelijk wat de aantrekkingskracht van zo'n symbool is voor mensen die zulke ideeën willen uitdragen.
Het symbool op het armbandje van Zaloezjnyj dat werd aangezien voor een hakenkruis is de zogenaamde Salomons knoop. Dat is een heel oud symbool. Dat vinden we ook al terug op Romeinse mozaïeken, bijvoorbeeld in de joodse en islamitische decoratieve kunst en ook in allerlei verschillende Europese culturen.
En je ziet dat zo'n symbool op zich vrij onschuldig is, maar in bijvoorbeeld de Baltische landen, zoals in Letland is die Salomons knoop een symbool van waarden binnen de neo-heidense beweging.
En vanuit die hoek zou zo'n symbool dus ook een bepaalde nationalistische lading kunnen hebben."
-Er is een soort swastika aanwezig op het armbandje, wat kan je daarover zeggen?
"Het is geen heel uitgesproken swastika. Het is niet de swastika van de nazi vlag. Het is wederom een decoratief element waarin een swastika-achtig symbool zit verwerkt."
-Het is wel de opperbevelhebber van het Oekraïense leger dat een dergelijk armbandje draagt. Zegt dat iets? Vind je het curieus?
"Ik vind het verdacht gezien alle verhalen die er zijn over rechts-radicale elementen binnen beide strijdende partijen. Binnen de Oekraïense strijdkrachten, maar ook binnen de Russische strijdkrachten.
Daar heb je natuurlijk de Wagner groep, waarvan de naam zelf al waarschijnlijk verwijst naar de componist Richard Wagner, de lievelingscomponist van Adolf Hitler. En waarvan ook het embleem, met een heel prominent doodshoofd, associaties opwekt met het embleem van de SS.
In hoeverre de opperbevelhebber van het Oekraïense leger zich al dan niet associeert met zulke rechts-radicale ideeën weet ik niet. En of zijn keuze voor dit sieraad daarmee samenhangt, dat weet ik dus ook niet.
Maar gezien de context neig ik wel eerder toe om die symbolen op een andere manier te interpreteren dan wanneer iemand die duidelijk op een heavy metal feest staat te headbangen dit soort symbolen draagt en in welk geval er waarschijnlijk geen of niet dezelfde associaties aankleven. Dus nogmaals: het is dus geen smoking gun. Maar enigszins verdacht is het misschien wel."
Simon Halink heeft de symbolen op dit armbandje als volgt voor ons verklaart:
"De tien symbolen die op deze armband staan afgebeeld zijn van Oudnoordse/Scandinavische oorsprong, en de meeste daarvan kom je geregeld tegen in de neoheidense, heavy metal, en ook de neonazi scene.
Hoewel ze dus niet per se als indicatie van rechts-extremistisch sympathieën gelezen hoeven te worden (veel neoheidenen, beoefenaars van Ásatrú bijvoorbeeld) die zich met deze symbolen uitdossen houden er vaak juist zeer vredelievende, meer environmentalistische en links-georiënteerde ideeën op na), worden ze in bepaalde kringen wel impliciet of expliciet gelinkt aan dit gedachtengoed.
Ook omdat er in sommige landen een verbod geldt op het publiekelijk vertonen van swastika's, vormen runen en andere Noord-Europese symbolen vaak een aantrekkelijk en herkenbaar alternatief.
Wat de symbolen op dit armbandje betreft: het tweede symbool van links is een zogenaamde Mjölnir; de hamer van de beroemde dondergod Thor. Dit is ongetwijfeld het populairste symbool van het Noordse heidendom, en vooral in de heavy metal (en folk of viking metal) -wereld tref je dit symbool overal aan.
Meestal hebben de dragers van sieraden in deze vorm helemaal geen affiniteit met neoheidendom of rechts-radicale ideeën: het is gewoon een populair herkenningsteken in deze subcultuur.
Symbool nummer 4 en 6 zijn beide zogenaamde 'galdrastafir' (magische emblemen) uit IJsland, waaronder de beroemde Ægishjálmur (nr. 4) waarvan gezegd werd dat deze bescherming bood tegen allerlei kwade krachten.
Deze symbolen zijn niet 'Oudnoords' (stammen dus niet uit de Vikingtijd, maar waarschijnlijk vooral uit de eeuwen na de middeleeuwen) maar worden wel, vooral in de toeristische industrie, verkocht als 'Viking' of 'Nordic Magic'. De Ægishjálmur is een geliefd symbool op IJsland, waar veel mensen het op hun huid laten tatoeëren.
Wederom dus niet per se indicatie van rechts-extremistisch gedachtengoed, maar (vooral buiten IJsland) wel indicatie van zekere boreale sympathieën.
Symbolen 5, 8 en 10 zijn volgens mij allemaal direct aan de Oudnoordse mythologie ontleend; het tiende bedeltje is weliswaar een weergave van de Keltische levensboom, maar in deze visuele constellatie zal het een verwijzing zijn naar de Oudnoordse Wereldes, of Yggdrasil, die volgens de mythische overlevering de negen werelden (en dus de gehele kosmos) omvatte.
Nummer 8 (verkeerd om afgebeeld) is de oppergod Odin (Wodan) gezeten op zijn acht-benige paard Sleipnir (waarschijnlijk gebaseerd op een rotsafbeelding uit Zweden), en ik zou me zo kunnen voorstellen dat de symbolen op nr. 5 twee gestileerde vogelkoppen zijn; een verwijzing naar de twee raven Huginn en Muninn, die diezelfde oppergod Odin informeren over alles dat er op de wereld gebeurt.
Symbool nummer 7 is een zogenaamde valknut; een mysterieus symbool dat voorkomt op archeologische artefacten en rotsafbeeldingen, en dat veelal geassocieerd wordt met de verering van Odin. Dit symbool is vooral populair onder neoheidenen die zich aan deze god willen verbinden, maar komt ook veel voor in de rechts-extremistische hoek. Het ideaal van een glorieuze dood op het slagveld (en dus toegang tot Walhalla) hangt hiermee samen. De beroemde 'sjamaan' met buffelvacht/hoorns bijvoorbeeld, Jake Angeli, die het gezicht werd van de bestorming van het Capitool vorig jaar, draagt een valknut-tatoeage.
Wat de meer decoratieve/ornamentale bedeltjes 1, 3 en 9 betreft: Nr. 1 lijkt gebaseerd op de complexe, organische patronen van broches, houtsnijwerk en andere archeologische artefacten in de middeleeuwse Urnes-stijl (van origine uit Noorwegen, maar ook gevonden op IJsland).
Symbool nr. 3 is inderdaad geen swastika maar een Salomons knoop: een oeroud symbool dat de Romeinen al in hum mozaïeken verwerkten, en dat in tal van culturen (waaronder ook in Islamitische en joodse decoratieve kunst) aangetroffen wordt. Vooral in Letland wordt dit symbool in verband gebracht met de heidense goden van vóór de komst van het christendom.
Nr. 9 bevat wel degelijk een soort van swastika, dat als symbool veel verder teruggaat dan het nazisme en in tal van culturen als symbool van de zon en van voorspoed gold (en nog steeds geldt)."
Efrem Lukatsky, fotojournalist voor persbureau Associated Press (AP). Lukatsky was in Kiev bij de raketaanval op 10 oktober 2022:
"Toen ik daar aankwam zag ik overal scherven liggen. Ik zag al verwoeste auto's op 300 meter van de plek van de explosie. En mensen die in die auto's zaten, waren gewond en zaten onder het bloed. Mijn collega heeft ze zakdoeken gegeven om het bloed weg te vegen.
De raket sloeg vlakbij een gebouw in dat aan een kantoorpand vastzit. Dat kantoorpand is van glas. Het is een hoog gebouw, met veel verdiepingen. Het glas legde een enorme afstand af, en iedereen die daar liep werd daarmee bezaaid. Ik zag mensen er vandaan worden gehaald die onder het bloed zaten.
Glasscherven zijn klein. Ze gaan niet diep je huid in, maar ze maken wel snijwonden. Je bloedt er enorm van.
Ik filmde hoe die jongen in militair uniform een vrouw verbond rond haar nek en borst, waar het bloed langs gutste. Als mensen een raketaanval meemaken, komt er een hoop adrenaline vrij. Men gedraagt zich verschillend: de een verstijft en de ander voelt zich slecht en daarna weer goed.
Eerst was ze er slecht aan toe. Ik zag dat ze tegen een muur aanleunde en dat het bloed van haar lijf gutste. Ze werd door mensen geholpen, maar het bloed bleef stromen. Die jongen legde haar verband aan. Ik heb het, naast dat ik foto's gemaakt, ook gefilmd met mijn telefoon. In de ene hand m'n telefoon, in de andere m'n fotocamera.
De video die overal getoond wordt, is van mij. Ze zegt daar: 'Andre, maak een foto van mij die ik naar m'n zus kan sturen.' Maar in de beelden die ze laten zien, is veel geknipt."
-Waarom denkt u dat zulke beelden zelfs in westerse media terechtkomen?
"Die vraag is makkelijk te beantwoorden: Dit is een nepnieuws-oorlog. Een informatieoorlog. Het is zo dat de winnaar van de informatieoorlog ook de oorlog wint. Nu zijn ze informatie aan het verspreiden dat Oekraïne de wapens verkoopt die het van het Westen heeft gekregen."
Oleksandr Khomenko, fotojournalist voor diverse internationale media. Khomenko was in Kiev bij de raketaanval op 10 oktober:
"Eerst maakte ik foto's. Daarna filmde ik vijf gewonden op de kruising. Ik heb ze met één shot vastgelegd. Daarna heb ik het winkelcentrum gefilmd, waar de raket was ingeslagen.
Daarna heb ik weer een paar shots gemaakt van gewonden. Ik vroeg aan iemand hoeveel slachtoffers er waren gevallen, maar niemand kon me dat op dat moment vertellen.
Ik had niet het idee dat het acteurs waren. Op het asfalt waren op sommige plekken bloedsporen te zien. Ik kan me niet voorstellen hoe je zoiets in scène zou kunnen zetten. Daarom verbaast het me dat het verhaal dat het allemaal in scène is gezet, op basis van één video, de hele wereld over is gegaan.
Ik heb de video een paar keer bekeken. Als je deze helemaal uitkijkt, zie je dat op het laatst beelden van het verwoeste winkelcentrum in één shot worden getoond. Ongemonteerd. Dus het is absurd. Het zou enorm kostbaar zijn om zoiets te ensceneren.
Gelukkig vielen er geen zwaargewonden. Alle mensen verkeerden in shock. Een man met een gebroken arm was het zwaarst gewond. De anderen hadden snijwonden of scherven in zich. Die glasscherven hebben veel mensen verwond. Of het waren andere scherven.
Qua verwondingen... Die vrouw had bijvoorbeeld een hoofdwond en ik zag allerlei schampwonden, ook op haar wang. Het waren echte wonden, want ik filmde haar voordat ze werd verbonden. Ik heb haar niet aangeraakt, maar ik zag op haar wangen echte wonden."
Wolfgang Schwan, fotojournalist was voor het Turkse persbureau Anadolu Agency in Kiev bij de raketaanval op 10 oktober:
"I had a similar situation at the very beginning of the war. I took a photo of Olena Kurilo, who was one of the first injured civilians. And within one hour, the photo that I had taken, was Photoshopped onto a newspaper article from 2018 and then that was circulating around.
It was kind of interesting to firsthand see how quickly Russian propaganda is. And I I'd be interested to know how the whole system works. Someone I'm sure is on payroll by someone else to make the photos that we take and put them on to something else and then use that for disinformation. To see how quickly it spreads was interesting to witness firsthand from the perspective: I took this photo and I know that that wasn't in 2018.
I'm from the United States. We live in a country where if Russia were to invade my country, half of the United States would not believe it's real. So that's the amount of disinformation that we have going on right now. In the US this is a massive, massive issue at the moment and has been for the last five or six years.
It's a shame to see there's actual individuals that are harmed and that there are others that claim that their suffering wasn't real. Part of it is disheartening. But I know most of the people know that this is a real situation."
Op het moment van de raketinslag was hij ergens anders in Kiev aan het fotograferen:
"So I was with the crowd that was photographing over this caution tape and all of a sudden there was more impact and everyone scattered and lay down on the ground. A lot of people ran to take shelter. Within a few minutes I got information on where these next ones had landed. One had hit this building one and one.
And when I got there, probably ten or so minutes after the strike, maybe ten, 15 minutes. The woman in question was being bandaged. And she's covered in blood. Another woman is covered in blood. And there were probably five or six individuals being treated that had some sort of injuries.
So ten, 15 minutes after the strike, I was on the scene. Everything looked like what you would normally find at a missile strike on a civilian area.
I don't understand what the base of a claim like this is. This is a missile launched into a civilian area. And this is a claim trying to say that someone just poured fake blood on themselves. It was in a civilian area. They got hit by a missile. A claim like that is just absolutely ridiculous, because the missile certainly landed there."
Peter Wijninga, veiligheidsexpert van het Haags Centrum voor Strategische Studies
"De Russen hebben al sinds 1957 een 'bureau desinformatie'. Ze vonden het blijkbaar toen al van grote waarde in de Sovjet-Unie om antiwesterse desinformatie te verspreiden. Daarmee probeerden ze hun eigen positie te verbeteren. Of deze sterker te doen voorkomen dan dat die was. Hoe dan ook, ze probeerden daarmee in ieder geval verwarring te zaaien.
Dus de Russen zijn daar zeer bedreven in. Daar hebben de Oekraïners natuurlijk het nodige van meegekregen. Want die hebben lange tijd deel uitgemaakt van de Sovjet-Unie. Dus aan beide kanten zit ervaring op het gebied van het verspreiden van desinformatie.
Dat zal deels verwaterd zijn. Mogelijk meer aan Oekraïense dan aan de Russische kant, omdat ze daar dat bureau nog steeds hebben. Het geeft in ieder geval aan dat ze daar beiden ervaring mee hebben. En dat ze dat dus ook tegen elkaar gebruiken.
Autoriteiten nemen alles over waarmee ze twijfel kunnen zaaien, bijvoorbeeld over de aard van verwondingen die we in sommige foto's of een filmpjes zien. Dat gebruiken ze gewoon. En dat doen ze schaamteloos. En dat doen ze tevens omdat ze weten dat de tegenpartij het mogelijk ook doet. Dus ze gebruiken dat om hun eigen acties te rechtvaardigen of die van de tegenstander te veroordelen.
En daardoor ontstaat er een soort van virtuele werkelijkheid. Zeker als je dit soort verhalen gaat volgen. En dan kan je je afvragen: wat is nu werkelijkheid en wat is fictie? En dat wordt heel moeilijk voor mensen die geen inzicht hebben in deze materie, die niet weten hoe oorlogen worden gevoerd, hoe conflicten gaan. Hoe diplomatie plaatsvindt. Dat is toch wel het overgrote deel van onze bevolking natuurlijk. Best heel lastig denk ik voor de doorsnee burger in Nederland of waar dan ook om dit te doorgronden.
Bij een conflict neemt desinformatie altijd toe. Een bekend gezegde is: 'het eerste slachtoffer in oorlog is de waarheid'. Dus dat er nu sprake is van een toename, dat heeft alles met het conflict rond Oekraïne te maken. Dat is op zich niet zo vreemd. Het hoort erbij. Het zou erger zijn wanneer het zo blijft, nadat dit conflict voorbij is.
Deels zal het overigens zo blijven. Er is toch weer min of meer een permanente tegenstelling tussen oost en west ontstaan. Die elkaar natuurlijk met allerlei propaganda bestrijden. Dus dat zullen we blijven zien.
En ook al zou er een einde aan de oorlog komen, dan nog denk ik niet dat de situatie in Rusland snel gaat veranderen. Dat er een meer liberale houding gaat ontstaan in dat land. Het zal dus nog wel even voortduren.
Ik denk dat social media enorm hebben meegewerkt aan het verspreiden van nieuws, maar ook aan de verspreiding van nepnieuws. Social media hebben dus een grote invloed. Maar social media bestonden al voor dit conflict. En ook toen zag je al een stijging in nepverhalen, maar dit conflict heeft dat nog een keer versterkt."