Terwijl de georganiseerde misdaad in Nederland steeds meer voet aan de grond krijgt, maken ministeries die voor miljarden aan subsidie verstrekken amper gebruik van het belangrijkste instrument dat criminele ondermijning aanpakt: de Wet Bibob.
Overheden mogen op basis van de Wet Bibob ondernemers screenen bij de aanvraag van vergunningen, overheidsopdrachten en vastgoedtransacties. Als er een "ernstig gevaar" dreigt van misbruik, kan de overheid een vergunning weigeren.
17 miljard
Maar uit onderzoek van Nieuwsuur blijkt dat de twee grootste ministeriële subsidieverstrekkers bij subsidieaanvragen amper Bibob-onderzoek doen. Het gaat om de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) en de instantie Uitvoering van Beleid. Deze twee instanties verstrekken samen 17 miljard euro subsidie per jaar.
RVO laat na vragen van Nieuwsuur weten dat ministeries zelf bepalen of ze Bibob inzetten bij subsidie-aanvragen. "RVO heeft daarover geen afspraken gemaakt met de verschillende ministeries." Bibob-onderzoek wordt daarom niet toegepast bij nationale subsidies en ook niet bij EU-subsidies.
Het ministerie van Economische Zaken laat weten dat er geen Bibob-toetsing is omdat er controle "achteraf plaatsvindt". "Bibob is niet het enige middel om het eigenlijke gebruik van publieke middelen te waarborgen en is ook duur." Op de besteding van publieke middelen vinden interne controles plaats, zegt het ministerie.
Het is schrikbarend, zegt Albertjan Tollenaar, hoogleraar aan de universiteit Groningen en dé Bibob-specialist van Nederland. "Het gaat om enorme bedragen en om grote subsidieontvangers. Ik zou willen weten: met wie gaan we nou in zee? Met Bibob kun je nagaan of je niet per ongeluk een crimineel faciliteert."
Het ministerie van Economische Zaken geeft toe dat het vreemd is dat Bibob-toetsing zo zelden gebeurt: "We werken aan betere afspraken."
'Verbazingwekkend'
Nieuwsuur vroeg ook aan de Dienst Uitvoering van Beleid hoeveel Bibob-toetsingen er de laatste drie jaar zijn gedaan naar subsidieaanvragers: in de genoemde periode waren dat er nul.
Advocaat Nathan Gradisen werkte jarenlang als jurist voor een provinciebestuur. Nu adviseert hij gemeenten over de toepassing van Bibob. "Dat de rijksoverheid dit instrument laat liggen, is verbazingwekkend. Want Bibob is een heel goed instrument om ervoor te zorgen dat subsidie niet bij criminelen terechtkomt en niet wordt misbruikt voor het witwassen van zwart geld."
Controle achteraf noemt hij onvoldoende. "Bij een Bibob-onderzoek kan je in gesloten bronnen: justitiële- en politiegegevens. Als een overheid die niet opvraagt, dan zijn ze niet bekend en komen ze bij de controles en Rekenkameronderzoeken ook niet naar boven."
'Gebrek aan nieuwsgierigheid'
Criminele activiteiten kunnen bijvoorbeeld gaan om witwassen van drugsgeld, dubieuze vastgoedtransacties of fraudedelicten met subsidies. Methoden waarmee de onderwereld zich nestelt in de bovenwereld. In Den Haag noemen ze dat "ondermijnende criminaliteit" en het is één van de grootste bestuurlijke problemen van ons land.
Tollenaar zegt dat er veel misdaad bevorderende sectoren zijn waarin subsidies een rol spelen. "De afvalbranche en investeringen rond de energietransitie. Die trekken partijen aan die geld willen of kunnen witwassen. En als je er dan ook nog een subsidie bij kan krijgen."
Een gebrek aan nieuwsgierigheid bij RVO en naïef, zo typeert Tollenaar het. "Dan heb je dus een wet die ondermijning aan kan pakken, maar je doet er niets mee. Je laat daarmee het risico bestaan dat er met je subsidie ondermijnende criminaliteit plaatsvindt."
Bij ondermijnende criminaliteit denken we vaak aan zware misdaad. Maar er zijn vele gradaties.
Voor Kamerleden zijn de bevindingen reden om de verantwoordelijke ministers om opheldering te vragen. "Het is schrijnend dat RVO de wet niet gebruikt", zegt VVD-Kamerlid Ingrid Michon. "We kunnen alleen de nietsontziende georganiseerde (drugs)criminaliteit aanpakken als alle relevante overheidsorganisaties alles op alles zetten om criminelen vroegtijdig in beeld te krijgen."
Kroegbaas
Ook D66-Kamerlid Joost Sneller vindt het zeer merkwaardig dat RVO nauwelijks controleert of de honderden miljoenen euro's aan subsidie niet in verkeerde handen terechtkomen. "De minister van Justitie roept gemeenten op om meer gebruik te maken van Bibob en de wet wordt binnenkort zelfs uitgebreid. Ondertussen heeft de Rijksoverheid zelf mogelijkheden om criminelen buiten de deur te houden, maar gebruikt die niet."
SP-Kamerlid Michiel van Nispen vindt het "meten met twee maten". "Een kroegbaas in Breda wordt voor een vergunning helemaal doorgelicht, maar als het gaat om miljarden aan subsidies vanuit de Rijksoverheid dan gebeurt er kennelijk niets."
