In de serie 'De Nieuwe Muur' reist Europa-correspondent Saskia Dekkers door een snel veranderend Europa. Haar eerste verslag was vanuit het Noorse poolstadje Kirkenes, dat grenst aan Rusland. In deel 2 bezoekt ze het Noorse visserseiland Vardø.
Plotseling spelen ze een cruciale rol in de oorlog in Oekraïne: drie gigantische witte bollen op het Noorse eilandje Vardø. Het zijn radarstations gerund door de Amerikanen en gericht op Rusland.
Wie over de Barentszee naar Vardø kijkt, kan er niet omheen. Op een rotsplateau, voor de houten huizen, staan de uit de kluiten gewassen champignons. "Geen idee hoe ze er van binnen uitzien, maar ik weet dat we Rusland bespioneren", zegt een inwoner.
Globus 3
Vardø ligt in een verre uithoek van Noorwegen, vierhonderd kilometer boven de poolcirkel. Een slingerende weg wurmt zich door een verijsd en versteend landschap. We zien verlaten vissershuizen, in de verte soms een stipje Rusland en kuddes rendieren die op hun gemak oversteken.
Via een lange tunnel rijden we naar het eiland. Er staat een ijskoude wind. Drie witte bollen torenen overal boven uit. Aan de nieuwste, Globus 3, hebben de Amerikanen jaren gebouwd. Over een paar maanden wordt hij waarschijnlijk in gebruik genomen.
De radarstations behoren tot de meest geavanceerde ter wereld. Officieel vallen ze onder de Noorse autoriteiten. Maar de rol van de Amerikanen is veel groter dan de Noorse regering wil toegeven.
Atoomwapens
De lokale journalist Bård Wormdal deed jaren onderzoek in de VS en Canada en schreef het boek 'The Satellite War'. Hij beschrijft dat de stations door de Amerikaanse inlichtingendiensten worden gerund en waarschijnlijk als raketschild dienen voor de Verenigde Staten.
"Deze Amerikaans radarinstallaties aan de grens met Rusland zijn op dit moment van cruciaal belang voor de Westerse alliantie. Volgens de Russen moet dit Amerikaanse materieel voorkomen dat de Rusland atoomwapens inzet tegen de VS", aldus Wormdal.
Visserseilandje Vardø is niet toevallig gekozen. Zo'n zestig kilometer hier vandaan ligt het Russische Kola-schiereiland, de belangrijkste militair-strategische regio van Rusland. Daar bevinden zich de onderzeeboothaven Moermansk en de grootste concentratie kernwapens ter wereld. Vanuit Kola kan Rusland een nucleaire aanval inzetten.
Weerloze slachtoffers
Geen wonder dat de Russen fel reageerden op de radarinstallaties in Vardø. "Russische bommenwerpers hebben minstens twee simulatie-aanvallen uitgevoerd op de radarinstallaties op Vardø, in 2017 en 2018", vertelt onderzoeksjournalist Wormdal. "De Russen wilden duidelijk maken dat ze niet blij waren met het bestaan van de radarstations."
De eilandbewoners schrokken van die Russische acties. "Toen we hoorden dat Rusland een luchtaanval op Vardø heeft gesimuleerd, maakten mensen zich zorgen", zegt Ine Desirée. Ze studeert moderne geschiedenis in Oslo, maar haar wortels liggen op het eiland. "Beschermt de overheid ons wel? Of zijn we weerloze slachtoffers?"
Burgemeester Ørjan Jensen van de Groene partij ziet de radarstations als noodzakelijk kwaad. "Noorwegen en de NAVO houden Rusland in de gaten. En Rusland houdt ons in de gaten." Hij denkt dat de installaties de veiligheid vergroten. "Het is een defensieve maatregel, ter verdediging, niet om aan te vallen. En defensieve maatregelen zijn goed voor elk land."
Menselijk schild
Eilandbewoners praten niet graag over de radarstations op het eiland. Ze willen er liever niet aan herinnerd worden. Alleen de 38-jarige Jan in joggingbroek wil ons zijn uitzicht laten zien. "Kom maar mee naar het terras in mijn achtertuin." Zijn achternaam geeft hij niet, uit angst voor mogelijke consequenties voor zijn werk bij de overheid.
Vanuit het besneeuwde terras vullen de drie gigantische witte bollen zijn hele uitzicht. Hij heeft een hoge schutting om zijn tuinstoelen gezet. "Zodat we ze niet de hele tijd zien."
Dat neemt zijn zorgen niet weg. Hij denkt dat de tweeduizend eilandbewoners als menselijk schild worden gebruikt. "Deze installaties staan zo dicht bij het dorp, omdat ze dan een moeilijker doelwit vormen." Maar, vraagt hij zich af: "Als de Russen gaan bombarderen, hoeveel mensenlevens willen ze dan opofferen?"
Burgemeester Jensen begrijpt de vragen wel. "Radarantennes zo dicht bij het dorp, bij de school en de huizen maken mensen bezorgd. Toen de oorlog in Oekraïne begon, gingen mensen zich nog meer zorgen maken. Dat is logisch. We proberen ze gerust te stellen en volgens mij lukt dat wel."
"Deze radarstations zijn voor de Amerikanen heel belangrijk, omdat er angst is voor een kernoorlog." Onderzoeksjournalist Wormdal beschrijft waarom juist nú deze radarstations cruciaal zijn. "Als er een kernoorlog uitbreekt, dan bieden deze stations de mogelijkheid om een aanval gericht op de VS tegen te houden."
Doelwit
De burgemeester is op een noodsituatie voorbereid, zegt hij. "We werken dagelijks aan noodplannen zodat we klaarstaan als er iets gebeurt." Hij vermoedt dat Vardø als doelwit kan worden aangewezen. "Als de Russen een statement willen maken, dan denken ze waarschijnlijk al snel aan ons."
Studente Desirée wil haar leven niet door angst laten regeren. "We moeten er niet te veel mee bezig zijn. Want het leven gaat door en wij gaan door met leven."
