In de serie 'De Nieuwe Muur' reist Europacorrespondent Saskia Dekkers door een snel veranderend Europa. Hieronder haar eerste verslag. In deel 2 bezoekt ze het Noorse visserseiland Vardø, waar de Amerikanen drie geavanceerde radarinstallaties bouwden om de Russen in de gaten te houden.
"Een schok", zo beschrijft oud-burgemeester Rune Rafaelsen van Kirkenes de ochtend van 24 februari. De Russisch-Noorse verbinding was zijn levenswerk. Voor zijn inspanningen ontving hij in 2020 een eremedaille van president Vladimir Poetin. "Veertig jaar werkte ik samen met de Russen en ik zag de oorlog niet aankomen. Mensen die me waarschuwden, geloofde ik niet."
Het duurde een paar dagen, maar toen was het grenzeloze vertrouwen weggevaagd. "Russische burgemeesters rijden rond met een 'Z' op hun auto. Hoe kan ik met die collega's om tafel zitten?" Alle samenwerkingsprojecten in Kirkenes zijn inmiddels stilgelegd.
Het Noorse poolstadje, met 3500 inwoners, grenst aan Rusland en dat had een voordeel moeten zijn. Samenwerking met de Russische buren zou Kirkenes tot geopolitiek centrum van het noordpoolgebied maken.
Warme contacten
Het poolstadje aan de Barentszee was militair altijd al een gevoelige plek. Hier ligt de NAVO- en Schengengrens. De Noren zochten geen wederzijdse confrontatie, maar vriendschap. Er werd groots ingezet op samenwerking: economisch, sportief en cultureel. Banden met de Russen als laboratorium: Kirkenes investeerde in warme contacten met de Russische buren.
Kirkenes was een verbindingspunt tussen Oost en West. Maar nu is de weg doodlopend.
Het is inmiddels half mei en het sneeuwt. Straten liggen er verlaten bij. Het zou vandaag druk moeten zijn met honderden winkelende Russen. 'Alles weg voor 50 procent', hangt op een raam. Na de pandemie zou de lokale economie weer aantrekken. Maar 24 februari heeft alles veranderd.
"Kirkenes was een verbindingspunt tussen Oost en West. Maar nu is de weg doodlopend", zegt Atle Staalesen, verslaggever en directeur van nieuwssite The Barents Observer. "We hebben een nieuw ijzeren gordijn tussen onze twee landen."
Jarenlang waarschuwde de tweekoppige redactie als een van de weinigen voor Poetins Rusland. Staalesen: "De oorlog in Oekraïne bewijst dat het land waarmee we samenwerkten bruut geweld gebruikt. Dit regime kunnen we niet vertrouwen. Die hoge mate van onvoorspelbaarheid kan ook ons treffen."
Draad weer oppakken
"Hoge noorden, lage spanning", beschrijft de Noorse premier Jonas Gahr Støre het oude mantra van zijn land. "We willen hier in het Noorden op geen enkele manier de spanning opvoeren. Daarom was de samenwerking die we ontwikkelden zo veelbelovend. Hopelijk kunnen we ooit de draad weer oppakken."
De premier is naar het hoge noorden gereisd. Hij ontmoet Noren en kritische Russen die in Kirkenes wonen en lijkt ze te willen geruststellen. Jaren werk en vriendschap zijn niet zomaar weggegooid. Tegenover Nieuwsuur klinkt hij zorgelijk, al twijfelt hij over een nieuw ijzeren gordijn. "Je krijgt nooit een herhaling van wat eerder was." Maar, geeft hij toe, "we bevinden ons in een zeer gespannen situatie door alle sancties. Dit is niet wat Europa zou moeten zijn."
Vreest hij een nieuwe muur? "Daar moet je altijd rekening mee houden. Daarom hebben we onze nationale defensie en worden we beschermd door de NAVO. We zeggen dat wij in het noorden de ogen en oren van die NAVO zijn."
Praktische zaken
Het is één minuut voor acht en het vriest flink. Ook vanochtend marcheren Noorse en Russische grenswachten naar de dichte hefboom. Het is doodstil, je hoort alleen het ritmisch lopen van de mannen. Vanwege de Europese sancties mag sinds 29 april vrijwel niemand meer de Russische grens over.
Toch klinkt klokslag acht uur het roestige metaal als de slagbomen omhoog draaien. De noordelijkste grensovergang van Europa zal een paar uur open zijn. Drie Russische vrachtwagens met 'Sovavto Saint-Petersburg' op het grauwe zeildoek mogen doorrijden, zonder lading, voorlopig hun laatste rit. "Sint Petersburg is ons eindpunt", lacht een chauffeur die in zijn cabine klimt.
Grenscommissaris Jens Høilund wil nuchter blijven. Als enige Noor heeft hij wekelijks overleg met militairen van de Russische inlichtingendienst. Dat probeert hij zo houden. "Misschien hangt er wat spanning, maar tijdens de Koude Oorlog werkten we al samen. Het moet lukken om praktische zaken te blijven bespreken."
Geschiedenis
De bijzondere band tussen Kirkenes en Rusland heeft een lang verleden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het stadje bevrijd door het Rode Leger. De Russische soldaten verlieten het land. Wat bleef was dankbaarheid en vertrouwen. Maar tijdens de jaarlijkse herdenking bij het standbeeld van de Sovjetsoldaat is geen Noor te bekennen.
Een dertigtal Russische inwoners van Kirkenes - bosjes rozen in de hand - luisteren naar de toespraak van hun consul-generaal, Nikolaj Konygin. Die haalt hard uit naar de Europese Unie én Noorwegen. "De nazi-ideologie komt helaas weer tot leven terwijl de geschiedenis wordt vervalst en herschreven."
Een betraande vrouw met een Noors en Russisch vlaggetje in haar hand geeft hem gelijk. Haar echtgenoot kijkt weg. "Wij Russen verliezen veel mensen met het bevrijden van de wereld. Niet iedereen kent de waarheid, dat maakt het zo moeilijk hier."
Voor de oud-burgemeester Rafaelsen is er iets gebroken. "Op 24 februari viel Rusland een buurland aan en werd de samenwerking die we opbouwden, kapot gemaakt." Hij stuurde Poetins eremedaille retour. Met een brief: "Ik kan geen medaille dragen die is uitgereikt door Vladimir Poetin, een persoon en president die alle principes van samenwerking en vriendschap schendt. Daarom geef ik de Orde van Vriendschap terug."