De onderzoeksredactie van Nieuwsuur onderzocht de leveringen van duizenden onderdelen aan Rusland voor een scheepsbouwproject, ontworpen door Damen Shipyards. In dit artikel lees je hoe we ons onderzoek hebben uitgevoerd. Onderaan staan de volledige reacties van een aantal bedrijven die we spraken.
We spraken voor dit onderzoek met diverse experts, bedrijven, ambtenaren en advocaten in binnen- en buitenland. We stelden vragen aan de douane, het Functioneel Parket van het Openbaar Ministerie en het ministerie van Buitenlandse Zaken. Een aantal bronnen wilden anoniem blijven.
We haalden informatie over personen onder meer uit openbare bronnen, zoals profielen op sociale media. We zochten ook in niet-openbare bronnen zoals bedrijvenregisters in binnen- en buitenland, waaronder de Kamer van Koophandel. We mochten voor dit onderzoek gebruik maken van de complete databases met handelsgegevens van Importgenius en Sayari.
Douanedata
Centraal in dit onderzoek staan databases met Russische douanegegevens waartoe we toegang kregen via de Amerikaanse bedrijven Importgenius en Sayari. Importgenius verzamelt en verkoopt handelsgegevens, met name aan bedrijven. Sayari is een bedrijf dat deze gegevens ook verzamelt en er analyses mee maakt over handelsstromen, sanctieontwijking en belastingontduiking.
Bedrijven en overheden maken gebruik van de diensten van de bedrijven. Onderzoeken op basis van gegevens van Importgenius en Sayari zijn eerder verschenen in toonaangevende media waaronder The New York Times, Financial Times, Reuters en NRC.
We kregen voor de periode van ons onderzoek toegang tot de volledige importgegevens van onder andere Rusland. Daarmee konden we zien wat Rusland importeerde voor en na de inval in Oekraïne. We beschikken over de data tot en met het begin van 2024.
Er is een reden waarom Rusland deze importgegevens openbaar maakt, zegt Importgenius. Het bedrijf stelt dat Rusland voor veel landen nog altijd als een betrouwbare handelspartner wil overkomen, de data moet daarvoor compleet en betrouwbaar zijn.
Sayari heeft op verzoek van Nieuwsuur naar haar eigen data gekeken van het project 5712 waar het in ons onderzoek over gaat. Het bedrijf stelt dat er geen aanwijzingen zijn dat deze data zijn gemanipuleerd. Experts van het bedrijf noemen de data "consistent" met de andere gegevens in hun database.
Sancties
De databases bevatten informatie over producten zoals omschrijving, gewicht, hoeveelheid, prijs, en producent. Ook staat er wie er voor de producten heeft betaald, het afleveradres, en wie de producten heeft verstuurd. In de gegevens worden ook het land van herkomst vermeld, en de locatie van waaruit de producten zijn verstuurd.
Belangrijk in de data zijn de HS-codes (Harmonised System-codes). Die geeft aan onder welke productgroep de zending valt. Deze HS-codes worden overal ter wereld gebruikt voor de handel. Ook de Europese Unie gebruikt de codes bij het opstellen van sancties.
In de sanctiepakketten van de EU zijn bijvoorbeeld micro-elektronica gesanctioneerd door te verwijzen naar de bijbehorende HS-codes. We hebben voor dit onderzoek die codes vergeleken met de codes van de Russische importgegevens en vonden veel overeenkomsten. Ook van Europese bedrijven, waaronder Nederlandse bedrijven.
De HS-codes van producten die voor project 5712 werden verstuurd, vallen vaak onder het zogeheten Artikel 3 duodecies van de Europese verordening 833/2014. Volgens dit artikel van de Europese sanctiebepaling is het niet toegestaan om producten te exporteren die "zouden kunnen bijdragen tot de versterking van de industriële capaciteit van Rusland".
Er worden voortdurend nieuwe codes toegevoegd aan de Europese sanctielijsten. De codes waar wij ons op hebben gebaseerd zijn in februari 2023 zijn toegevoegd. Daarbij hebben we een marge genomen van enkele maanden. Pas vanaf juni 2023 tellen we zendingen in de data mee als potentiële sanctieontduiking.
De sanctieregels kennen tal van uitzonderingen. Het versturen van een product dat op de sanctielijst staat, is daarom niet meteen een overtreding. Zo geldt soms dat producten alsnog naar Rusland mogen, als een contract al was afgesloten voor het product gesanctioneerd was. En er zijn uitzonderingen voor medische producten. We hebben verschillende exporteurs gevraagd om uitleg over hun zendingen. In sommige gevallen werd die gegeven, in andere gevallen niet.
Bedrijven
Voor dit onderzoek is contact geweest met tussen de tien en twintig bedrijven. In tien gevallen ging het om producenten van onderdelen voor project 5712. Deze leveranciers verklaarden bijna allemaal dat ze producten voor het project uitsluitend aan Damen leverden, en ze hun producten dus niet direct naar Rusland of andere landen verstuurden.
Ook zeggen de leveranciers dat Damen in de loop van 2022, na de inval in Oekraïne, heeft geprobeerd contracten met de leveranciers op te zeggen. In veel gevallen gingen de leveranciers hiermee akkoord.
Wat opviel in de databases van producten die Rusland importeerde, is dat veel producten voor project 5712 voor en na ingang van de sancties gelijk bleven. De omschrijving van het product was in veel gevallen zelfs een exacte kopie. Dit riep vragen op, omdat de verzender van de producten inmiddels was veranderd: voor de sancties verstuurde Damen Shipyards de producten, na de sancties waren dat vooral het Turkse Yamac Shipping and Logisitics Trade en FM Corporation (China) Limited uit Hongkong. Zowel Yamac, het moederbedrijf in Rusland als FM hebben niet gereageerd op vragen.
In sommige gevallen bevatte de omschrijving van producten veel details over het product. Met die voorbeelden zijn we naar leveranciers gestapt. Drie bedrijven herkenden de producten en vertelden ons dat ze deze producten uitsluitend aan Damen hadden geleverd. Twee bedrijven wilden alleen anoniem informatie verstrekken, het Duitse bedrijf Schottel deed dit schriftelijk.
De leveringen liepen na de sancties voornamelijk via de bedrijven in Turkije en Hongkong. Voor zover wij konden vinden zat er in alle duizenden zendingen één opvallende uitzondering. In het geval van dekkranen van het merk Palfinger vonden we een voorbeeld waarbij wel Damen nog de verzender is van het product als de sancties al zijn ingegaan. Damen ontkent dat dit heeft plaatsgevonden. Palfinger wilde niet reageren op vragen.
Verschillende bedrijven herkenden zich overigens ook niet in data die we voorlegden. Meestal ontbraken er volgens leveranciers zendingen die wel hadden plaatsvonden. Ook zeiden een aantal leveranciers dat de productomschrijvingen generiek waren en ze niet konden nagaan of het producten betrof die zij hadden geleverd. Er waren ook bedrijven die niet inhoudelijk reageren, maar de bron van de data "twijfelachtig" noemen.
Damen
Tot slot: Met Damen Shipyards, het bedrijf dat centrale rol bleek te hebben in ons onderzoek, hebben we de afgelopen maanden veelvuldig contact gehad. We voerden telefoon- en achtergrondgesprekken en stuurden meerdere keren een uitgebreide serie vragen. Ook werden we ontvangen op het hoofdkantoor in Gorinchem. Hoe het kan dat producten, ondanks de sancties, toch in Rusland zijn terechtgekomen, blijft onduidelijk. Het bedrijf ontkent iedere betrokkenheid bij sanctieomzeiling. Wel zegt Damen dat het in 2023 "een aantal onderdelen voor visserijschepen verkocht aan enkele buitenlandse bedrijven". Om welke onderdelen het gaat, en welke bedrijven in welke landen het waren, zegt het bedrijf niet.
Damen spande vorig jaar een rechtszaak tegen de Nederlandse Staat om compensatie te krijgen voor misgelopen inkomsten uit Rusland als gevolg van de sancties. Tijdens ons onderzoek bleek dat die rechtszaak voor een belangrijk deel draaide om de visserijschepen. Zitting in deze procedure zou afgelopen maandag zijn, maar Damen trok de zaak op 15 november zelf in. Damen ontkent dat dat een verband had met ons onderzoek. In een toelichting schreef het bedrijf: "In het huidige klimaat van toenemende geopolitieke spanningen en goede samenwerking tussen industrie en Nederlandse overheid kiest Damen er nu voor dit hoofdstuk af te sluiten en vooruit te kijken."