Luchtafweer is topprioriteit, ook voor Nederland: 'koop extra Patriots'

• Rolf Schuttenhelm

  redacteur Binnenland

Een massale Iraanse raketaanval met uiteindelijk weinig schade versus grootschalige verwoesting van energiecentrales, stuwdammen en appartementencomplexen. Het contrast tussen Israël en Oekraïne toont het grote belang van het wel of niet hebben van een dekkend netwerk van moderne luchtafweer.

Luchtafweer is topprioriteit, zeggen experts tegen de NOS. En toch blijft het, ook bij recente budgetverhogingen, een ondergeschoven kind. Deze week werd bekend dat Nederland wel extra wil investeren in luchtverdediging, maar pas vanaf 2028 - en bovendien met een bedrag dat niet toereikend is voor daadwerkelijke capaciteitsvergroting.

Intussen vraagt de Oekraïense president Zelensky bondgenoten om extra Patriot-luchtafweersystemen. Die moeten onder meer de miljoenenstad Charkiv dicht bij de Russische grens beschermen tegen zware Russische zweefbommen. Duitsland gaf zaterdag gehoor aan de oproep door één extra Patriot-batterij te leveren. Maar om Oekraïne effectief te beschermen, zijn er 25 nodig.

Oekraïne steunen én bijbestellen

Kunnen andere Europese landen bijspringen en gelijktijdig de eigen luchtverdediging op peil houden? Hoogleraar oorlogsstudies Frans Osinga van de Universiteit Leiden denkt van wel. "Niet alleen om humanitaire, maar ook om strategische redenen is het belangrijk dat Europa zo snel mogelijk extra Patriots levert aan Oekraïne."

"Vervolgens hebben wij zelf de tijd om orders te plaatsen. Fabrikant Raytheon heeft gezegd dat er voldoende productieruimte is." Het bedrijf zou inmiddels één batterij per maand kunnen produceren, maar die capaciteit wordt bij gebrek aan bestellingen niet volledig benut.

De Patriot bewijst in Oekraïne grote defensieve waarde, zegt defensie-expert Dick Zandee van Instituut Clingendael. "De Patriot blijkt zeer succesvol te zijn en, wellicht tegen eerdere verwachtingen in, zelfs in staat de hypersonische Kinzhal-raketten te onderscheppen." Over die zeer snelle raketten beweerde Rusland dat ze niet te onderscheppen waren.

Maar het probleem voor Oekraïne is dat het een groot land is, met een vijand die geen onderscheid maakt tussen militaire doelen en burgerdoelen. Dus moeten naast vliegvelden en loopgraven ook alle steden en infrastructuur beschermd worden. Afgelopen week werd bij Kyiv een grote elektriciteitscentrale verwoest door een Russisch bombardement. Volgens sommige analisten duidt dit op een tekort aan luchtafweermunitie.

"Oekraïne wordt al twee jaar dagelijks aangevallen", zegt Osinga. "In de maand maart alleen al moest het land 4000 projectielen incasseren. Mogelijk zijn ze door hun voorraden luchtdoelmunitie heen."

Maar het kan ook liggen aan de spreiding van de defensieve batterijen. Analyse van het sterk slingerende vluchtpad van Russische drones en kruisraketten lijkt erop te wijzen dat ze mazen in het net gevonden hebben en om de verdedigde centra heen bewegen.

Europese luchtafweer wegbezuinigd

Het is het grote verschil met Israël. Bij de massale aanval zaterdag van honderden drones, kruisraketten en ballistische raketten door Iran werden vrijwel alle projectielen uitgeschakeld in de lucht. Die volledig dekkende, gelaagde afweer is ook de doctrine die Europa had tijdens de Koude Oorlog, zegt Osinga - maar die is voor een belangrijk deel wegbezuinigd.

Duitsland deed echter kortgeleden wel een bestelling voor extra Patriot-batterijen en ook Polen deed grootschalig inkopen: vorig jaar bestelde het land maar liefst 48 lanceerinrichtingen. Ook Zweden, het jongste NAVO-lid, besloot onlangs het luchtruim beter te beschermen met de luchtdoelraket.

Nederland heeft, ook twee jaar na het uitbarsten van de grootschalige oorlog in Oekraïne en het verhogen van het defensiebudget, niet besloten tot uitbreiding van de Patriot-luchtafweer. Nederland heeft één squadron, bestaande uit drie zelfstandig opererende vuureenheden (batterijen). Die beschikken elk over een radar en meerdere lanceerinrichtingen. Vorig jaar leverde Nederland twee lanceerinrichtingen aan Oekraïne, afkomstig uit de reserve.

'Kosteneffectieve defensieversterking'

Patriots zijn bij een groot gewapend conflict nodig om het volledige Europese luchtruim aan de oostkant af te sluiten. Daarnaast zijn ze nodig om belangrijke centra in het achterland te beschermen, zoals grote steden en havens, zegt Zandee. De bestaande capaciteit schiet voor beide taken tekort. "Gezien de langeafstandluchtdreiging van kruisvluchtwapens en raketten ligt versterking van de luchtverdediging met extra Patriot-vuureenheden voor de hand."

Extra Patriots zouden bovendien een relatief kosteneffectieve versterking van de defensie zijn, zegt Michelle Haas, onderzoeker Europees defensiebeleid aan de Universiteit van Gent. "Er is ruimte bij de fabrikant en de kosten zijn ook te overzien in vergelijking met grote moderniseringsprojecten. Denk aan 300 miljoen per lanceerinrichting - inclusief munitie en radar. Dus ja, Europese landen zouden zeker zulke bestellingen moeten plaatsen."

"Ik vind dat we laat zijn", besluit Osinga. "Al in de zomer van 2022 deed NAVO-secretaris-generaal Stoltenberg een oproep voor versterking van onze verdediging. We lijken dit pas het afgelopen half jaar serieus te gaan nemen, maar nog zonder grote uitbreiding van de luchtafweer."