Als Duitsers Nederlandse dijken gaan bouwen, hebben we hier een probleem
Rolf Schuttenhelm
redacteur Klimaat
Bij Lobith bereikte de Rijn afgelopen nacht zijn hoogste punt: 14,5 meter boven NAP. Dat is een stand die we 's winters om de paar jaar hebben: nipt lager dan de hoogwaters van 2021 en 2018. Maar wat nou als er (veel) meer regen valt dan nu? Het is een vraag die relevanter wordt naarmate het klimaat verder opwarmt en de Nederlandse winters steeds natter worden.
Het gaat dan niet zozeer om de regen in Nederland, maar verderop in Europa. Bij Lobith is de Rijn nog een Duitse rivier, afkomstig uit een stroomgebied dat zich uitstrekt tot Neurenberg, Zwitserland, de Franse Vogezen en Luxemburg.
Bij extreem hoogwater in de Rijn krijg je eerst grote overstromingen in Duitsland. Met als gevolg minder hoog water in Nederland.
Daarmee is Nederland ook afhankelijk van beleidskeuzes die verderop in Europa worden gemaakt, zeggen experts tegen de NOS. "De hoogwaterpieken bij Lobith zijn door de menselijke invloed op het landschap zeker een meter hoger dan ze van nature zouden moeten zijn", vertelt hoogleraar fysische geografie Maarten Kleinhans van de Universiteit Utrecht. Op veel plekken is de bodem verhard en natuur verdwenen.
Daar komt klimaatverandering nog bij. In de zachtere winters valt steeds meer regen, die bij steeds hogere stormvloeden maar lastig afgevoerd kan worden via het IJsselmeer en de Noordzee. De Nederlandse zomers worden juist droger, maar er kunnen zich ook extreme stortbuien voordoen.
Sponzen in het landschap
Dat ondervond Nederland in 2021 toen na slechts drie dagen extreme regenval de Maas een recordhoogte bereikte - in een seizoen waarin dat eerder voor onmogelijk werd gehouden.
Ook die regen viel vooral over de grens: in de Belgische Ardennen. En daar zouden we ook een deel van de oplossing moeten zoeken, zegt Kleinhans. "Nederland zou België en Duitsland eigenlijk moeten helpen om de sponswerking in het landschap te herstellen. Door lokaal water af te remmen en te bergen, kan de afvoer weer worden vertraagd."
Kleinhans denkt aan herstel van natuurlijke vegetatie rond de oevers van beken en rivieren, zodat regenwater er langer over doet voor het terechtkomt in snelstromende geulen. Dat werkt vooral goed bij korte, extreme buien, maar wordt minder effectief bij langdurig aanhoudende winterregens, zegt rivierenexpert Jaap Kwadijk van de Universiteit Twente en kennisinstituut Deltares.
Hoogwater afvlakken met Duitse overlopen
Kleinhans en de Utrechtse hoogleraar fysische geografie Hans Middelkoop noemen ook het belang van grotere overloopgebieden, om niet alleen in de bovenstroom, maar ook in het Duitse laagland meer water te kunnen opslaan.
De bestaande bergingen langs de Rijn tussen Keulen en Lobith kunnen nu zo'n 190 miljoen kubieke meter Rijnwater opvangen, rekent Middelkoop voor. Als ze die op het juiste moment laten volstromen, kan daarmee ongeveer 3 tot 5 procent van het Rijnwater worden opvangen, zegt Middelkoop. De piek die Nederland bereikt, kan zo enkele decimeters worden afgevlakt. Maar na vier dagen zijn de bergingen vol en kan het Rijnwater eventueel weer verder stijgen.
Het probleem is dat de Rijn potentieel nog veel meer water te verwerken kan krijgen. Binnen het huidige systeem kan er in Nederland tot 18.000 kuub per seconde over de Duitse Rijn binnenkomen. Ter vergelijking: tijdens de piek van afgelopen nacht kwam er 'slechts' 7500 kuub Rijnwater per seconde ons land binnen.
De Rijn bereikte vandaag de hoogste stand bij Lobith:
In zo'n extreme situatie zullen in Duitsland vanzelf extra (onbedoelde) overloopgebieden ontstaan, zegt Kleinhans, zolang de Duitse dijken lagere normen hebben dan de onze. Vanaf Bonn tot aan de Nederlandse grens is de Rijn vrijwel volledig bedijkt. Het natuurlijke overstromingsgebied is door zulke menselijke ingrepen 85 procent kleiner geworden, blijkt uit de Duitse Rheinatlas.
Deze Duitse dijken en kades zijn over de hele linie lager en smaller dan in Nederland. Als de Rijn echt hoog komt te staan, zullen de Duitse dijken dus eerder overlopen of bezwijken - waarna de druk er bij ons vanaf gaat.
"Voor de rivierhoogwaters die echt bedreigend zouden zijn voor Nederland, hebben de lagere beschermeisen in Duitsland nu nog veel invloed", zegt Kwadijk. "We kunnen nu nog verwachten dat wanneer er een echt immens grote afvoergolf door de Rijn zou komen, er eerst grote overstromingen zullen optreden in Duitsland, met als gevolg dat de piek in Nederland sterk wordt afgevlakt."
Duitse dijkgraaf bezorgd
Maar dit speelt in een deelstaat met een hogere bevolkingsdichtheid dan Nederland: achter die dijken en kades wonen vele duizenden mensen. Ook die mensen ondervinden toenemend dat de rivier verandert door klimaatverandering. Wat als zij vragen om meer veiligheid, bijvoorbeeld door de rivier in te dijken naar Nederlands model, met brede dijken op deltahoogte?
Het is geen zekerheid dat we van de huidige Duitse dijksterkte kunnen blijven uitgaan, zegt Kwadijk. En er zijn tekenen dat de discussie begint te spelen in Duitsland. Zo vertelde de Duitse dijkgraaf Harry Schulz vorige week in het ARD-journaal dat de helft van de Duitse Rijndijken onderhoud nodig heeft. In de laatste 40 kilometer tot de Nederlandse grens zou de versterking zelfs op 44 plekken dringend noodzakelijk zijn.
"Ik hoop oprecht dat de autoriteiten eindelijk tot de conclusie zullen komen dat bescherming tegen overstromingen essentieel is", verzuchtte de Duitse dijkgraaf.
Hoogleraar Middelkoop is niet direct bezorgd. Al in 1950 richtten Nederland, Duitsland, Zwitserland, Frankrijk en Luxemburg de Internationale Commissie ter Bescherming van de Rijn (ICBR) op. "De landen zijn met elkaar in gesprek, juist vanwege dit soort mogelijke waterbedeffecten."
