Apk nodig voor monumenten: 'Gemeenten te vaak overvallen door beeldenstorm'

Gemeenten zouden beter hun huiswerk moeten doen over monumenten. Ze worden nu nog vaak overvallen door protest over omstreden monumenten, doordat een totaalbeeld ontbreekt en er te weinig kennis is over specifieke controverses. De discussie eerder al kanaliseren kan helpen, denkt een commissie die twee jaar onderzoek deed naar omstreden monumenten in Nederland.

"Gemeenten hebben vaak geen overzicht van wat ze allemaal in hun regio hebben", zegt commissievoorzitter Maria Grever. "Als je overzicht hebt kun je beter beslissen of er iets bij moet of eraf. En je kunt regelmatig evalueren. Nu wordt er steeds ad hoc gereageerd op de laatste bekladding."

Aanleiding voor het KNAW-onderzoek Wankele Sokkels was de beeldenstorm die in 2020 wereldwijd losbarstte tegen omstreden monumenten. In de VS sneuvelden in de nasleep van de dood van George Floyd ruiterbeelden van racisten, in Bristol werd een slavenhandelaar van zijn sokkel getrokken. In Nederland moesten agenten van de Mobiele Eenheid voor- en tegenstanders bij een beeld van J.P. Coen uiteenhouden.

Een overzicht van bekladdingen door de jaren heen:

Een apk voor standbeelden die emoties oproepen kan dergelijke onrust voorkomen. "Je kunt in gesprekken mensen tot kritische reflectie brengen. Wat heeft die persoon op die sokkel nou eigenlijk gedaan? Weten we dat wel en moeten we geen rekening houden met slachtoffers die daarbij zijn gevallen?"

Het argument dat een standbeeld nu eenmaal in zijn tijd moet worden gezien, geldt niet altijd, stelt Grever. "In de 19e eeuw was men bijvoorbeeld ook al heel kritisch over een standbeeld voor J.P. Coen. Er waren stemmen dat men maar beter een standbeeld kon oprichten voor de Javaanse vrijheidsstrijder Diponegoro."

Peerke Donders

In de discussie zou ook meegenomen moeten worden of de beeldtaal van een monument niet problematisch is. Grever noemt als voorbeeld het standbeeld van Peerke Donders in Tilburg. De geklede missionaris torent uit boven een halfnaakte knielende zwarte man.

"Ik vind dat een van de meest complexe standbeelden. Voor veel Brabanders is het onderdeel van de katholieke emancipatie in ons land. De Black Lives Matter-beweging spreekt van racisme vanwege witte superioriteit. Maar er zijn ook zwarte Nederlanders die het standbeeld willen laten staan. Ze bewonderen Donders omdat hij in Suriname dag en nacht zieke mensen heeft verzorgd, met name lepralijders."

Initiatiefnemer Kenneth Stam legt uit hoe hij zorgde voor een tekst met uitleg bij het standbeeld:

Als er kritiek blijkt te broeien dan hebben gemeenten verschillende opties, stelt de commissie. Nietsdoen wordt afgeraden. "Dan blijft het etteren". Weghalen of een herbestemming zou neerkomen op geschiedvervalsing.

Grever wijst op het Monument Indië-Nederland, in 1935 opgezet als eerbetoon aan de snoeiharde koloniale leider Van Heutz. Doordat met het weghalen van zijn portret van het monument ook elke verwijzing naar wandaden verdween, overheerst er nu volgens de commissie "een wellicht onbedoelde tempo-doeloe-sfeer" - een term die zoiets betekent als 'de goede oude tijd'.

Geen wonder dat het in 2020 weer werd beklad. "Het is een voorbeeld van hoe het niet moet", meent Grever. "Een goedbedoelde poging, maar nu het een andere naam en functie heeft is de geschiedenis ook uitgewist."

De commissie bespreekt verschillende controverses:

Beter is het om een monument een andere context te geven. Een begeleidende tekst verbeteren kan, maar dat wordt vaak als wat karig gezien. Verplaatsing naar bijvoorbeeld een museum laat al meer zien dat de beleving van een beeld is veranderd. Veelbelovend noemt de commissie 'conceptuele vernieuwing', waarbij het bestaande monument wordt uitgebreid met een kritische omlijsting of symbolische tegenspraak.

"Je kunt iets maken naast het beeld, waardoor je mensen bewust maakt van wat bijvoorbeeld J.P. Coen heeft gedaan", legt Grever uit. "Dat de voorbijganger even denkt: hé, wat is dit? Wat betekent dit?"

Ze noemt een ruiterbeeld dat in de VS de draak steekt met omstreden monumenten uit de Amerikaanse Burgeroorlog. Geen generaal in uniform meer, maar een zwarte jongeman met dreadlocks, een hoodie en sneakers. "Normaal zie je een besnorde generaal op zo'n paard zitten en nu een moderne man. Dat is een voorbeeld van hoe je mensen aan het denken kunt zetten."

Grever heeft niet de illusie dat alle adviezen protest in de toekomst kunnen voorkomen. "Standbeelden kun je nu eenmaal vlot bekladden of je kunt er lekker tegenaan schoppen. Dat blijft altijd. Maar je hoopt dat het debat meer doordacht wordt en gemeenten adequater reageren."

"Monumenten zijn deel van ons collectieve geheugen", zegt Grever. "Het zou erg zijn als je daar niet meer over mag praten of demonstreren. Maar nog erger zou zijn als je niet eens weet dat die geschiedenis heeft plaatsgevonden."