Iris Houben
Bureau Berlijn
Iris Houben
Bureau Berlijn
Terwijl de zomerzon over het water van de rivier de Oder straalt, broedt onder het wateroppervlak een conflict tussen Duitsland en Polen. Vorig jaar werden de landen aan beide oevers van de grensrivier nog opgeschrikt door duizend ton vis, mosselen en andere rivierdieren die dood in het water dreven. Een laag waterpeil, hoge temperaturen en een hoog zoutgehalte in het water door gedumpt afval uit Poolse zoutmijnen vormden destijds de perfecte omstandigheden voor een dodelijke goudalgenplaag.
Na de zomer daalden de temperaturen en verdween de alg richting de bodem van de rivier, maar onder de juiste omstandigheden kan het organisme gemakkelijk weer tot bloei komen. Nu de temperatuur stijgt en de zoutwaardes nog altijd hoog zijn, ligt een nieuwe milieuramp op de loer. Duitse natuurbeschermers houden hun hart vast: "Nog een vissterfte is catastrofaal voor het ecosysteem".
Met grote passen stapt natuurbeheerder Jana Chmieleski door het riet van 'haar' natuurpark Unteres-Odertal. De groene oever verraadt niets van de massale sterfte van een jaar eerder, maar onder water zijn de gevolgen groot. "De mosselen die normaal gesproken het water filteren zijn grotendeels verdwenen, en sommige diersoorten worden nu zo dominant dat andere soorten geen ruimte meer hebben. Het gaat om een totale omwenteling van het onderwatersysteem", legt Chmieleski uit.
Even verderop meet ze met een apparaat de zoutwaardes in het water. Die zijn bijna dubbel zo hoog als normaal, al liggen ze iets lager dan bij het begin van de ramp vorig jaar. "Maar het is nog steeds kritisch", zegt Chmieleski. "Bij warm weer gaat het water verdampen en wordt het alleen maar erger. En de echte hitte moet nog komen."
Axel Vogel, Minister van Landbouw, Milieu en Klimaatbescherming in de deelstaat Brandenburg, deelt de zorgen van Chmieleski. Hij probeert samen te werken met de Polen om een herhaling van vorig jaar te voorkomen. Hoewel er verbetering zit in de communicatie tussen de landen, is een oplossing nog ver weg. "Tot op de dag van vandaag weten we niet waar en hoeveel zout er precies wordt geloosd", zegt Vogel.
Om de vervuiling in de rivier zelf eerder te signaleren, heeft de Duitse deelstaat Brandenburg twee watervlooimeetstations opgericht aan de Oder. Door het gedrag van watervlooien in de gaten te houden, kunnen onderzoekers de waterkwaliteit vaststellen:
Het conflict rondom de Oder laat zien hoe moeilijk de twee landen met elkaar samenwerken. In internationale crisisteams wordt gesproken over grenswaardes en waarschuwingssystemen, maar over de consequenties van die systemen kunnen de landen het niet eens worden. Bij een recent overleg waren vertegenwoordigers van de Poolse regeringspartij PiS niet welkom. De Duitse minister van Kimaat en Natuurbescherming Steffi Lemke omschrijft de relatie met de Polen als 'gespannen'.
Verdieping van de rivier
En dan is er nog de kwestie van het uitdiepen van de Oder, een bouwproject waar in 2015 zowel Polen als Duitsland hun handtekening onder zetten. Destijds met als doel de Oder beter te beschermen tegen overstromingen en de rivier geschikter te maken voor de binnenvaart. Zo kunnen ook bij laagwater schepen richting de Poolse haven van Sczecin varen.
Dat is goed voor de handel, maar vergroot de kans op een volgende natuurramp. Door een verdieping van de Oder zal het waterpeil verder dalen en daarmee is de rivier nog kwetsbaarder voor een nieuwe algenplaag. Het hooggerechtshof van Warschau bepaalde daarom dat de bouwwerkzaamheden tijdelijk moesten worden stilgelegd vanwege 'onherstelbare schade aan de natuur', maar de Poolse regering legt die uitspraak naast zich neer.
Hypocriet
Veel Poolse ondernemers zien de uitbouw van de rivier wel zitten, zegt Piotr Wolny, vertegenwoordiger van Poolse bedrijven langs de Oder. "De Oder is enorm belangrijk voor ons. Het is onze verbinding met de West-Europese havens". Hij begrijpt de zorgen over de natuur, maar bespeurt ook enige hypocrisie bij de westerlingen: "West-Europa deed dit soort investeringen al sinds de jaren vijftig en nu Polen dit ook wil doen, komt er ineens kritiek."
En dus bouwt Polen gestaag verder, terwijl Duitse natuurbeschermers en bestuurders de zoutwaardes van de Oder nauwlettend in de gaten houden. Zolang Polen de rechterlijke uitspraak negeert staat Axel Vogel machteloos: "Het enige wat we kunnen doen is het ergste proberen te voorkomen".
