Olha Datsjoek
Oekraïne daagt één van de grootste energiebedrijven van het land voor de rechter. Dat bedrijf zou via een internationaal netwerk aan brievenbusfirma's in handen zijn van drie Russen, gelieerd aan het Kremlin. Een veroordeling zou een unicum zijn in de geschiedenis én kan grote gevolgen hebben voor soortgelijke rechtszaken.
Iryna Moedra, de Oekraïense onderminister van Justitie, spreekt van de "belangrijkste Oekraïense sanctiezaak tot nu toe". Westerse sancties tegen Rusland hebben er tot nu toe nauwelijks voor gezorgd dat bezit van Russische oligarchen wordt geconfisqueerd. Als een vonnis in deze rechtszaak standhoudt, dan brengt dat rechtszaken tegen andere Russische oligarchen in een stroomversnelling. En saillant detail: een brievenbusfirma aan de Amsterdamse Keizersgracht speelt een belangrijke rol in de zaak.
Wat is er aan de hand? Volgens het Oekraïense ministerie van Justitie gebruiken Russische eigenaren van het energiebedrijf VS Energy-groep de inkomsten uit hun Oekraïense zakenimperium om de Russische invasie te financieren. De meest roemruchte oligarch die aan het bedrijf wordt gelinkt is Alexander Babakov. Hij steunde als vice-voorzitter van het Russisch parlement de afgelopen jaren trouw het agressieve beleid tegen Oekraïne.
Vanwege deze financiële en politieke verbondenheid met Poetin vormen hij en zijn compagnons volgens Oekraïne een "criminele organisatie" die zich schuldig maakt aan financiering van terrorisme en schending van de territoriale integriteit van het land.
Moedra wil de bezittingen van VS Energy in beslag nemen om zo weer grip te krijgen op de eigen energievoorziening en de inkomsten te kunnen inzetten voor de wederopbouw.
Nieuwsuur onderzocht, op basis van jaarverslagen, rechtbankstukken en interviews met betrokkenen, welke rol de Amsterdamse vestiging van het bedrijf speelt in deze zaak en ontdekte dat een veroordeling in Oekraïne directe gevolgen kan hebben voor zowel Nederland als het Europese sanctiebeleid. Hierbij werkte Nieuwsuur samen met Oekraïense collega's van Radio Free Europe/Radio Liberty en EuroMaidan Press.
Russische invloed
Sinds de Russische invasie vecht de regering van president Zelensky een verbeten juridische strijd tegen Russische oligarchen met diepe wortels in de Oekraïense economie. Zij hebben naast de energiesector ook bezittingen in de mijnbouw, staalproductie, havensector, het bankwezen, winkelcentra en de vastgoedsector.
Vooralsnog verloopt die strijd moeizaam. Van de 905 bedrijven waar de Oekraïense regering beslag op wil leggen, zijn er pas twee succesvol overgeheveld naar het daarvoor bestemde herstelfonds. Volgens Tetiana Sjevtsjoek van het Oekraïense Anti-Corruptiecentrum komt dat onder meer doordat Russische oligarchen zoals Babakov hun betrokkenheid verhullen via tussenpersonen en internationale vennootschappen.
Internationaal imperium
In 2002 bracht de Russische politicus Aleksander Babakov zijn toen nog bescheiden Oekraïense bezittingen onder in Nederland. Kort daarvoor had hij zich ingekocht in een zogenoemde oblenergo, een provinciaal energiebedrijf dat elektriciteit levert aan miljoenen huishoudens. Dat deed hij samen met onder meer Jevgenij Giner, actief in de Russische wapenindustrie en voorzitter van de voetbalclub van het Russische leger.
De VS Energy-groep groeide vervolgens uit tot één van de grootste elektriciteitsbedrijven van het land en later voegden de Russen ook hotels, winkelcentra en metaalbedrijven toe aan hun portefeuille.
De wind draait als Babakov in 2014 voor de Russische annexatie van de Krim stemt. Het levert hem een plek op de Europese sanctielijsten op. Oekraïense media berichten uitgebreid dat belangrijke energie-infrastructuur in handen is van trouwe bondgenoten van Poetin.
Kort daarop gaat de eigendomsstructuur van de bedrijvengroep op de schop. Drie Letten en twee Duitsers worden de nieuwe eigenaren van VS Energy en Babakov ontkent vanaf dat moment nog iets met de energiebedrijven van doen te hebben. Volgens de Oekraïens openbaar aanklager functioneren de Letse en Duitse eigenaren echter als stromannen voor de formeel teruggetreden Russen.
Internationale rechtshulp
De Oekraïense bezittingen van VS Energy vallen onder een vestiging aan de Keizersgracht in Amsterdam. Vanwege de aantrekkelijke fiscale regelingen en gunstige belastingafspraken met Oekraïne is Nederland een aantrekkelijke vestigingsplek, zegt Sjevtsjoek. Het pand aan de Keizersgracht vormt zodoende de spin in het web van een netwerk aan dochterondernemingen dat zich uitstrekt van Zwitserland tot de Britse Maagdeneilanden.
In afwachting van de rechtszaak heeft de Oekraïense rechtbank de bezittingen van VS Energy laten bevriezen. De openbaar aanklager stuurt intussen een rechtshulpverzoek naar zijn Nederlandse collega. "Winsten uit Oekraïne lopen door Nederland", legt sanctie-expert Heleen over de Linden uit. "Het liefst wil je die dus ook zo snel mogelijk bevriezen, voordat ze in aanloop naar het vonnis opeens worden weggesluisd."
Toch is de Nederlandse bedrijfstak volgens de laatste KvK-stukken nog gewoon actief. Eind december, dus nadat Oekraïne de Nederlandse autoriteiten had ingelicht, doet het bedrijf een aandelenuitgifte van 64,8 miljoen euro. Bij navraag laat het Oekraïense ministerie van Justitie weten dat Nederland wel bedrijfsinformatie over VS Energy heeft doorgestuurd, maar of de hulp ook verder rijkt, daar willen zowel Oekraïne als Nederland zolang de rechtszaak loopt niets over kwijt.
Domino-effect
Net als in Oekraïne verloopt in Europa de jacht op op privaat Russisch bezit stroef. Juist hierin kan de Oekraïense rechtszaak tegen VS Energy voor verandering zorgen, verwachten de experts. Als een Russische oligarch in Oekraïne wordt veroordeeld voor betrokkenheid bij de oorlog, heeft Nederland alle juridische middelen om het Nederlands bezit van VS Energy ter beschikking te stellen aan Oekraïne.
"Dit kan zorgen voor een aardverschuiving bij soortgelijke zaken", zegt Over de Linden. Bovendien kan een veroordeling ervoor zorgen dat VS Energy ook op de Europese sanctielijst komt te staan. "Nu is alleen Babakov in zowel Oekraïne als Nederland gesanctioneerd, zijn zakenpartners niet. Gebeurt dat wel, dan zijn ze makkelijker aan te pakken."
Sjevtsjoek ziet hoe oligarchen er vooralsnog op rekenen dat de sancties op een gegeven moment overwaaien, of ze succesvol aanvechten bij Europese rechtbanken. "We hopen op een positieve casus die dat verhindert. Deze zaak kan dat zijn."
