NIOD-onderzoek naar rol NS in Tweede Wereldoorlog in voorjaar van start
Hoe functioneerden de Nederlandse Spoorwegen tijdens de Tweede Wereldoorlog? En welke verantwoordelijkheid droeg het spoorbedrijf bij de deportaties en andere transporten tijdens de Duitse bezetting? Het Nederlandse Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD) begint komend voorjaar met een grootschalig onderzoek naar de antwoorden op deze vragen, in opdracht van de NS. Naar verwachting duurt het onderzoek zo'n 3,5 jaar, zo is vandaag bekend geworden.
Tussen 1940 en 1945 vervoerden NS-treinen ruim honderdduizend Joden, Sinti en Roma naar Nederlandse concentratiekampen, waarna een groot deel van hen naar vernietigingskampen in het buitenland werd gedeporteerd. Het transport in Nederland gebeurde in opdracht van de Duitse bezetter, die de NS daar ook voor betaalde.
Het spoorbedrijf bood in 2005 excuses aan voor wat het "een zwarte bladzijde" noemde in zijn geschiedenis. Vorig jaar kwam daar een vergoeding bij voor overlevenden en nabestaanden van de mensen die in de oorlog door de NS zijn vervoerd. In totaal keerde het bedrijf 43 miljoen euro uit aan bijna 5500 personen.
Met de compensatieregeling kwam er een einde aan de strijd van Holocaust-overlevende Salo Muller, die zich hiervoor jarenlang had hardgemaakt. Muller verloor in de Tweede Wereldoorlog zijn beide ouders. Bekijk in de video in onderstaande tweet zijn verhaal:
De commissie die de NS een paar jaar geleden adviseerde om met een compensatieregeling te komen, had ook aanbevolen om diepgravend onderzoek te laten doen naar de rol van de spoorvervoerder tijdens de Tweede Wereldoorlog. Met het NIOD-onderzoek, dat vorig jaar al was aangekondigd, geeft de NS gehoor aan dat advies.
Duitse vernietigingsindustrie
Het is de bedoeling dat de onderzoekers onder meer gaan kijken in hoeverre de NS medeplichtig was aan het mede mogelijk maken van de "Duitse oorlogs- en vernietigingsindustrie", aldus het NIOD. Ook wordt de organisatiestructuur van het bedrijf onder de loep genomen: hoe waren de interne verhoudingen en wat was de rol van de verschillende afdelingen en leidinggevenden?
Welke mensen het onderzoek gaan uitvoeren, is nog niet bekend. Wel is duidelijk dat de grootschalige studie zal voortborduren op een vooronderzoek van het NIOD dat afgelopen februari al werd afgerond. Daarin adviseren de onderzoekers in te zoomen op vijf thema's, zoals de transporten zelf, de interne NS-organisatie en het leveren van Nederlands treinpersoneel aan Duitsland.
'Morrend en kankerend'
Volgens de onderzoekers is het belangrijk om het onderzoek ook iets te verbreden, bijvoorbeeld door te kijken naar de verhouding tussen de NS en de Duitse spoorwegen. Hoe zag de samenwerking tussen die partijen er voor de oorlog uit en wat betekende dat voor de onderlinge verhouding tijdens de oorlog? Met andere woorden: hoeveel handelingsvrijheid had de NS tijdens de Duitse bezetting?
In dit verband: historicus Guus Veenendaal schreef jaren geleden in een boek over de geschiedenis van de NS al dat medewerkers tijdens de oorlog hun werk "misschien morrend en kankerend" deden, "maar uiteindelijk gehoorzaamden aan bevelen van bovenaf, hoe onwelkom ook".
Volgens het NIOD-vooronderzoek is het onderwerp van de handelingsruimte in ieder geval van belang om de verantwoordelijkheid en medeplichtigheid van de NS in kaart te kunnen brengen.
Bronnen combineren
Voor het onderzoek wordt een grote hoeveelheid bronnen bestudeerd, zegt het NIOD. Dat is soms best een klus. Zo wijken veel transportlijsten van elkaar af, waardoor onduidelijkheid bestaat over het precieze aantal gedeporteerden.
Om daar een beter beeld van te krijgen, moeten allerlei bronnen worden gecombineerd. In het geval van de transportlijsten gaat het dan bijvoorbeeld om politierapporten, getuigenissen van gedeporteerden, NS-personeel en omstanders, verslagen van de kampadministratie en persoonskaarten van het Rode Kruis.
