Inspecteurs wacht zware klus bij beschoten kerncentrale Zaporizja

• Paulus Houthuijs

  redacteur Online

Vrijwel dagelijks zijn er berichten over artilleriebeschietingen of raketinslagen bij de kerncentrale Zaporizja in Oekraïne. Het klinkt haast onwerkelijk, oorlogsgeweld vlak bij kernreactoren. Na alle zorgelijke berichten moet de komende dagen eindelijk meer duidelijkheid komen over wat zich bij het complex heeft afgespeeld.

Na wekenlange beschuldigingen over en weer tussen Kiev en Moskou gaat een internationaal team van VN-atoomwaakhond IAEA het nucleaire complex inspecteren. Die controle zou vandaag moeten beginnen en ongeveer tot zondag duren.

Hoe bijzonder is de situatie?

Het is bizar en ongekend, daarover zijn experts het eens. "Een actieve nucleaire energiecentrale die beschoten wordt tijdens een internationaal conflict, dat is naar mijn weten nooit eerder voorgekomen", zegt Terry Gill, emeritus hoogleraar militair recht.

Ook in andere opzichten is de situatie uniek. Zo houden zo'n 200 Oekraïense medewerkers de kerncentrale onder dwang draaiende. Het complex wordt namelijk al bijna een half jaar bezet door Russische strijdkrachten.

Dit alles maakt de inspectiemissie eveneens uitzonderlijk, zegt Mark van Bourgondiën, teamleider bij de Nederlandse Autoriteit Nucleaire Veiligheid en Stralingsbescherming. "Het is voor het IAEA volledig nieuw om in dit soort omstandigheden zo'n controle uit te voeren. In die zin wordt het afwachten wat er mogelijk is."

Wat is er bekend over de beschietingen?

De grootste kerncentrale van Europa werd in de eerste week van de Russische invasie ingenomen. Ook toen werd er over en weer geschoten op het enorme nucleaire complex.

Daarbij vloog een trainingsgebouw in brand, hier te zien op beelden uit begin maart:

Oekraïne zegt dat Rusland de energiecentrale en het naastgelegen dorp Enerhodar gebruikt als legerbasis. Met raketlanceerinstallaties en artillerie worden omliggende steden aan de rivier Dnjepr onder vuur genomen, vertellen functionarissen en inwoners. Ook afgelopen nacht werden in die stad zware bombardementen gemeld.

"Soms schieten de Russen vanachter de reactoren", zei een inwoners van Nikopol vorige week tegen The Kyiv Independent. "En soms komen ze aan de zijkant tevoorschijn om te schieten en rijden ze daarna weer terug in dekking." Talloze burgers zijn volgens de lokale autoriteiten bij dit soort aanvallen gedood.

Ongestraft kunnen schieten

Defensie-experts gaan ervan uit dat het Russische leger de kerncentrale gebruikt als schild. Terugschieten brengt immers grote risico's met zich mee. "Er zijn talloze andere plekken om vandaan te schieten, maar op deze manier kan Rusland ongestraft doelwitten bestoken aan de overkant van de Dnjepr en burgerslachtoffers maken", zegt William Alberque van de Britse denktank IISS.

Op satellietfoto's van afgelopen maandag is te zien dat het Russische leger inderdaad tanks en pantservoertuigen heeft opgesteld vlak bij kernreactoren. Verder is vastgesteld dat er schade is aan enkele bijgebouwen op het complex:

Hoewel alleen al het plaatsen van tanks of artillerie vlak bij een kerncentrale verboden is in het humanitair oorlogsrecht, denkt het Kremlin er niet aan om troepen en materieel terug te trekken. Die zijn volgens Moskou nodig om het terrein te beschermen.

Want volgens de Russische lezing schiet het Oekraïense leger regelmatig op Zaporizja. Moskou beweert dat er afgelopen week meerdere mortieren zijn terechtgekomen op het terrein van de kerncentrale. Maar Kiev zegt dat het Russische leger die aanvallen in scène heeft gezet.

Vorige week waren twee van de zes reactoren enkele uren van het stroomnet afgesloten vanwege een brand bij een nabijgelegen kolencentrale. Volgens Energoatom, het Oekraïense staatsbedrijf voor kernenergie, was het vuur veroorzaakt door artilleriebeschietingen.

Er is onvoldoende bewijs om te concluderen wie verantwoordelijk is voor de mortierbeschietingen op het complex, concludeerde het Amerikaanse Institute for the Study of War onlangs. Maar aangezien Rusland de controle heeft over het terrein en vrij makkelijk bewijs zou moeten kunnen leveren voor hun claim, stelt het instituut dat de kans groter is dat de Oekraïense lezing klopt.

Ondanks alle beschietingen melden zowel de Russen als de Oekraïners dat alle veiligheidssystemen van de kerncentrale nog intact zijn. Voor zover bekend zijn geen van de zes reactoren direct geraakt.

Wat gaat het IAEA doen?

Het hoofddoel van de inspectie is vaststellen hoe de kerncentrale er precies aan toe is. Zijn alle systemen nog operationeel, is er schade, en wat is ervoor nodig om de veiligheidssituatie weer op peil te krijgen? Allemaal vragen waar de internationale experts antwoord op willen vinden.

Ook centraal staan het welzijn en functioneren van de Oekraïense medewerkers in de centrale. "We weten niet hoe het met ze gaat. Er zijn doden gevallen, er zijn mensen doodgeslagen", zei Petro Kotin, hoofd van het staatsbedrijf dat de Oekraïense kerncentrales beheert, maandagavond in Nieuwsuur.

De grote vraag is in hoeverre het IAEA-inspectieteam een volledig beeld zal kunnen krijgen. De exacte werkzaamheden en reisroute zijn bijvoorbeeld nog geheim. Verder zal het Kremlin er volgens Alberque alles aan doen om de situatie rooskleuriger te schetsen. "Het zou verbazingwekkend zijn als Rusland niet zijn legermaterieel zou weghalen voor de controleurs er zijn", zegt Alberque.

Ook kernenergie-expert Van Bourgondiën vraagt zich af hoe compleet het beeld van de situatie kan worden, vanwege alle bijzondere omstandigheden. Hij benadrukt ook dat het IAEA geen bevoegdheid heeft om direct in te grijpen als er iets mis is met de veiligheid in de centrale.

"Het atoomagentschap kan overheden alleen aanspreken en aanwijzingen geven." Daarnaast zal het IAEA volgens hem ook geen antwoord geven op de vraag wie de kerncentrale heeft beschoten. "Dat is niet de rol van deze inspecteurs."

De grootste winst is volgens Van Bourgondiën dat het bezoek een belangrijk startpunt kan zijn voor een diplomatieke oplossing. En dat het een beeld geeft van wat er werkelijk aan de hand is. "Maar zolang er wordt gevochten is er nog steeds een verhoogd risico op een mogelijke kernramp."