Wat zijn de gevolgen van erkenning van institutioneel racisme bij de fiscus?

• Linda Wisse

  Redacteur economie

Vorige week woensdag werd bekend dat het kabinet gaat erkennen dat bij een deel van de Belastingdienst sprake is geweest van institutioneel racisme. Een brief met meer uitleg daarover wordt vandaag verwacht.

De staatssecretaris van Fiscaliteit en Belastingdienst, Marnix van Rij, wilde er woensdag nog niet veel over kwijt. Maar wat betekent zo'n erkenning en wat kunnen gedupeerden ermee? Vier vragen en antwoorden:

Wat is institutioneel racisme?

Volgens Van Rij was het racisme bij een deel van de Belastingdienst niet bedoeld om mensen op basis van ras of afkomst stelselmatig uit te sluiten, maar ging het om "patronen die in de organisatie sluipen".

Hoogleraar rechtssociologie aan de Radboud Universiteit, Ashley Terlouw, legt uit dat institutionele discriminatie betekent dat de discriminatie in het systeem zit. "Het gaat om praktijken of procedures die systematisch in het nadeel van bepaalde groepen werken. Zoals Van Rij nu dus ook erkent dat bij de Belastingdienst aan de hand was".

Bij institutioneel racisme gaat het om mensen die vanwege hun 'ras' worden benadeeld. Met ras wordt bedoeld huidskleur of afkomst, maar ook achternaam of paspoort. Het gaat meestal om mensen met een migratieachtergrond.

Wat gebeurde er bij de fiscus?

De Belastingdienst registreerde vanaf 2013 tot maart 2020 persoonsgegevens van mogelijke fraudeurs, de zogeheten Fraude Signaleringsvoorziening. In totaal stonden er 270.000 mensen op die fraudelijst. Voorlopers van het fraudesysteem bestonden al sinds 2001.

Twintig jaar lang persoonsgegevens op die manier registeren, is een onrechtmatige schending van grondrechten, ongekend in omvang, concludeerde de Autoriteit Persoonsgegevens. Een recordboete was dan ook het gevolg.

Advieskantoor PwC deed onderzoek naar de fraudelijst van de Belastingdienst. Daaruit bleek dat mensen met een niet-westers uiterlijk strenger werden gecontroleerd. Ook werd in e-mails gesproken over "weer een frauderende asielzoeker". Ook bleek uit het onderzoek van PwC dat mensen die geld gaven aan een moskee, om die reden kans maakten om op de zwarte lijst te komen.

Er lagen werkinstructies waarin stond dat naar dit soort zaken gekeken moest worden. Bij een deel van de fiscus lette men daardoor meer op persoonlijke kenmerken dan op fiscale.

Waarom is het institutioneel racisme niet eerder erkend?

Van Rij gaf eerder toe dat er verwerpelijk is gehandeld en noemde het discriminatoir, maar wilde destijds niet van racisme spreken. Ook premier Rutte zei toen dat hij niet vindt dat er bij de Nederlandse overheid sprake is van institutioneel racisme.

"In mijn ogen is het een woordenspel", zegt Terlouw. "Van Rij zei dat waarschijnlijk omdat hij alleen wilde erkennen dat er een paar individuen in de fout zijn gegaan, maar niet de Belastingdienst als zodanig. Daarmee bagatelliseerde de staatssecretaris wat er is gebeurd. Dus het is mooi dat hij nu wel erkent dat er discriminatie in het systeem zit."

Inmiddels heeft Van Rij daar tweemaal in het kabinet over gesproken. Hij zei dat hij afgelopen woensdag nog de 'puntjes op de i' moest zetten. Het wikken en wegen over de juiste formuleringen kan zijn vanwege de vrees voor rechtszaken en schadevergoedingen van mogelijke gedupeerden.

Wat levert dit de gedupeerden op?

De erkenning dat er sprake was van institutioneel racisme betreft een deel van de Belastingdienst, zei de staatssecretaris. Bij institutioneel racisme is er niet één specifieke dader aan te wijzen. "Het is dan ook lastig om er juridische gevolgen aan te verbinden", zegt hoogleraar Terlouw, "want wie moet je vervolgen?"

Eerder werd al bekend dat gedupeerden van de zwarte lijst, bijvoorbeeld mensen bij wie onterecht schuldhulpverlening is afgewezen, compensatie krijgen. Hoeveel dat er zijn en hoe hoog de compensatie wordt, is nog niet bekend. Wel werd duidelijk dat de Belastingdienst verzoeken tot schuldsanering van 5000 tot 15.000 mensen mogelijk onterecht heeft afgewezen vanwege een registratie op de zwarte lijst.

De brief die later vandaag volgt, zal meer duidelijkheid verschaffen door de formulering van de erkenning. Hoogleraar Terlouw: "Als er sprake is van institutioneel racisme moet je ook institutioneel iets doen om dat aan te pakken. Het alleen maar erkennen en dan zeggen 'maar nu komt het niet meer voor', volstaat in mijn ogen niet."