Hoog bezoek in Oekraïne: 'Belangen beveiliging en prominenten botsen weleens'

• Mike Megens

  redacteur Buitenland

De Amerikaanse first lady Jill Biden, Europese Commissie-voorzitter Von der Leyen en minister Hoekstra van Buitenlandse Zaken. Het is een greep uit de lijst van prominenten die onlangs naar Oekraïne gingen. Deze bezoeken worden grondig voorbereid, maar toch: ze zijn niet zonder gevaar, vertellen deskundigen.

Dat bleek bijvoorbeeld tijdens het bezoek van de voorzitter van de Europese Raad Charles Michel. Hij moest schuilen voor raketaanvallen tijdens een verrassingsbezoek aan Odessa. Ook VN-gezant Angelina Jolie werd onder het geluid van loeiende luchtsirenes naar een bunker gebracht.

Jolie snelde met haar entourage naar een auto en vertrok:

Als Nederlandse ambtenaren naar een conflictgebied afreizen, ontfermt de Koninklijke Marechaussee zich over hen. De beveiliging begint al voordat er een stap in Oekraïne wordt gezet. Een tweetal instanties voert een risicoanalyse uit. De Brigade Speciale Beveiligingsopdrachten (BSB) maakt een inschatting op basis van eigen informatie, de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) maakt gebruik van databases van buitenlandse inlichtingendiensten. Pas als deze twee instanties de situatie veilig genoeg achten, kan de reis doorgaan.

Eigen wapens

Voorafgaand aan het bezoek worden zogenoemde rules of engagement afgesproken tussen het Nederlandse ministerie van Defensie en de lokale autoriteiten. "Die afspraken moeten er zijn. Als dat niet in de hand is, wordt het meestal afgeblazen", zegt oud-specialforces-man Onno van Boven. Hij werkte in conflictgebieden als Afghanistan, Irak en Oost-Afrika.

De marechaussee krijgt de bevoegdheid om eigen wapens en voertuigen mee te nemen. Er wordt ook vastgelegd dat de marechaussee die wapens mag gebruiken, en wat de rechtspositie is van een beveiliger die geweld gebruikt. "Nederland geeft de lokale autoriteiten de garantie dat er op gepaste wijze wordt onderzocht of het geweld rechtmatig was. Desnoods wordt diegene in Nederland veroordeeld tot een straf", stelt Van Boven.

Onverwachte raketaanval

De beveiligers lopen van tevoren de agenda van de hoogwaardigheidsbekleder door. "Alle locaties worden verkend. We kennen de kwetsbaarheden, en weten bijvoorbeeld of je ergens in een file terecht kan komen. Daar stem je allerlei dingen op af", zegt Van Boven.

"Maar er zijn altijd dingen die je niet in de hand hebt, hoe goed zo'n bezoek ook is voorbereid", gaat hij verder. Dat varieert van een onverwachte raketaanval tot een zogenoemde gelegenheidsaanslag. Voor dit soort noodscenario's liggen plannen klaar die zijn geoefend. "De beveiligers weten op elk moment waar ze naartoe moeten om iemand snel in veiligheid te brengen, zoals naar een dichtstbijzijnde schuilkelder, ziekenhuis of een vliegveld."

Van Boven is sceptisch over het aantal hoogwaardigheidsbekleders dat de laatste maanden naar Oekraïne afreist. "De marechaussee heeft vaak discussies over de vraag of zo'n bezoek wel noodzakelijk is. Het zijn uiteindelijk onze mensen die het grootste risico lopen."

De belangen van de beveiliging en de hoogwaardigheidsbekleders botsen nogal eens; zo wil de marechaussee het liefst dat niemand van het bezoek afweet. "Maar er zijn politici die willen laten zien dat ze er zijn, en een diplomatieke missie kan belang hebben bij bekendheid."

Oud-ambassadeur en topdiplomaat Robert Serry herkent dat spanningsveld. Hij werkte onder meer voor de VN in Jeruzalem en kreeg daar permanent beveiliging. Hij reisde geregeld naar de Gazastrook. "Ik heb zeker soms conflicten gehad met degene die besloot of ik ergens wel of niet naartoe mocht. Soms vond ik dat ik écht moest gaan, en dan gebeurde dat ook."

Goed uitleggen

Serry vond zulke bezoeken spannend, maar had altijd vertrouwen in zijn beveiliging. "Ik wist dat als ik ergens naartoe ging, alles zo goed mogelijk was afgedekt." Hij voelde zich dan ook niet snel bedreigd, met uitzondering van de keer dat hij de Gazastrook binnenreed en het bericht kreeg dat de Israëliërs beschietingen zouden hervatten. Hij maakte meteen rechtsomkeert.

"Dan zit je wel in een penibele situatie. Op weg terug naar de grenspost zagen we de raketten al vliegen", vertelt Serry. "Datzelfde kan in Oekraïne gebeuren. Als je op het verkeerde moment op de verkeerde plek bent, kan geen enkele beveiliger jouw veiligheid garanderen."

Het is uiteindelijk een tweespel tussen de beveiliging en de hoogwaardigheidsbekleder, weet ook oud-beveiliger Van Boven. "Een hoogwaardigheidsbekleder moet ons vertrouwen, maar wij moeten ook goed uitleggen waarom iets wel of niet kan. Het is een samenwerking: vertrouwen op oordeel, intentie en expertise."

Boris Johnson was een van de eerste regeringsleiders die Kiev bezocht: