Omikron is minder ziekmakend, een volgende variant hoeft dat niet te zijn

• Joram Bolle

  redacteur Online

De besmettingscijfers stijgen flink, en toch zijn velen hoopvol gestemd over de minder ziekmakende omikronvariant. Er klinken zelfs geluiden dat dit het eindspel in kan luiden. Ja, we moeten nog door een flinke besmettingsgolf heen, maar daarna hebben we door vaccinaties en doorgemaakte infecties zo'n hoog niveau van immuniteit bereikt, dat nieuwe maatschappij-ontwrichtende golven minder waarschijnlijk zijn: we gaan van pandemie naar endemie.

Dat scenario althans, is de hoop bij velen. Maar de mondiale baas van de Wereldgezondheidsorganisatie is voorzichtiger. Spreken van het eindspel is voorbarig, want er kunnen ook weer nieuwe varianten ontstaan. En er is geen garantie dat die even ziekmakend zijn als omikron.

"Wat een virus in algemene zin een evolutionair voordeel geeft, is dat het zich snel kan verspreiden in de bevolking", zegt viroloog Monique Nijhuis van het UMC Utrecht. Dat doet het door menselijke cellen kopietjes te laten maken van zichzelf en vervolgens nieuwe gastheren te infecteren. Hoe succesvol het daarin is, hangt af van het samenspel tussen de eigenschappen van het virus en de gevolgen daarvan voor de mens.

Mutaties zijn toeval

Bij het maken van de kopietjes gaat soms iets fout. Een klein deeltje van de genetische informatie is dan anders dan bij het oorspronkelijke virusdeeltje. Dat noemen we een mutatie. Sommige mutaties bieden het virus een voordeel. Dan zorgt zo'n aanpassing er bijvoorbeeld voor dat een virus besmettelijker wordt omdat het menselijke cellen beter binnendringt, of meer hecht in de neus waardoor een gastheer gaat niesen en het virus zich makkelijker verspreidt.

De stijging in besmettingen zorgt nu ook weer voor een stijging in ziekenhuisopnames, legt het RIVM uit:

Op zo'n moment kan een nieuwe variant de oude verdringen, omdat-ie 'fitter' is. "Er zit geen diepere gedachte achter mutaties, ze zijn toevallig", zegt Sebastian Lequime van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij is gespecialiseerd in virusevolutie. De gevolgen voor de gastheer, hoe ziek die ervan wordt of zelfs doodgaat, maken het virus ook niet uit. "Zolang dat geen nadelige gevolgen heeft voor de verspreiding."

"Een virus is er niet bij gebaat als een gastheer acuut neervalt", zegt viroloog Mariet Feltkamp van het LUMC. Nijhuis: "Als een virus ervoor zorgt dat iemand zich gelijk zo ziek voelt dat-ie in bed gaat liggen, kan het zich moeilijk verder verspreiden."

Evolutionaire druk

Maar voor het SARS-CoV-2-virus geldt dat maar beperkt. Dat wordt soms al verspreid voordat mensen klachten hebben, of alleen lichte. Op het moment dat mensen er weken later aan overlijden, is het virus al lang doorgegeven aan nieuwe gastheren. Lequime: "Er is weinig evolutionaire druk op het virus om milder te worden."

Oftewel: het virus ondervindt amper nadeel van z'n ziekmakende eigenschappen voor de efficiëntie waarmee het zich verspreidt. Dat de omikronvariant uiteindelijk minder ziekmakend is dan z'n voorganger delta, is toeval, maar geen vastomlijnd evolutionair pad, aldus Lequime.

Hoe verhouden de besmettingscijfers en ziekenhuisopnames zich tot elkaar? En hoe zal dat in de toekomst zijn? Bekijk daar deze video over:

Nijhuis wijst erop dat in het geval van omikron grotere besmettelijkheid en een minder ziekmakend vermogen wel met elkaar samenhangen: "We zien dat omikron zich zo goed kan verspreiden omdat deze juist de cellen van de bovenste luchtwegen goed kan infecteren. Die eigenschap zorgt er tegelijkertijd voor dat andere cellen in het lichaam, zoals longcellen, veel minder goed geïnfecteerd kunnen worden. Daarom worden de patiënten ook minder ziek."

Verdringen van omikron

Een nieuwe variant moet wel heel erg z'n best doen om omikron te verdringen, zeggen de experts. Dat kan op verschillende manieren. Bijvoorbeeld door besmettelijker te zijn. Dat wordt uitgedrukt in het basisreproductiegetal R: hoeveel mensen een geïnfecteerde persoon besmet als er geen maatregelen zijn en nog geen immuniteit is. De schattingen zijn dat het basisreproductiegetal bij omikron hoger is dan bij vorige varianten.

Belangrijk is ook de cyclus: hoe snel een besmet persoon een volgend persoon infecteert. Bij omikron is dat rond de twee, drie dagen, bij delta was dat rond vier dagen. Feltkamp: "Ik heb het gevoel dat het bijna niet efficiënter kan."

Omzeilen van immuunsysteem

Een nieuwe variant hoeft ook niet per se besmettelijker te zijn, omdat mensen opnieuw geïnfecteerd kunnen raken, of besmet worden na te zijn gevaccineerd. Lequime: "Daardoor blijven er gastheren beschikbaar voor het virus. Ik zie daarom geen specifieke druk voor het virus om nóg besmettelijker te worden. Maar het is niet uitgesloten dat het wel besmettelijker wordt, want daar zijn ook geen evolutionaire obstakels voor."

De kansen voor een nieuwe variant liggen mogelijk meer in het omzeilen van onze immuunbescherming. Als een variant veel mutaties heeft, herkent ons immuunsysteem, dat via eerdere infecties of vaccinatie immuniteit heeft opgebouwd, het minder snel. Nijhuis: "Het gevolg daarvan is hetzelfde als meer besmettelijkheid: het virus kan zich weer makkelijker verspreiden."

Dat is ook een deel van de verklaring van omikrons succes. Die variant is geen doorontwikkeling van de vorige dominante variant delta, maar komt voort uit een tak die zich eerder heeft afgesplitst. Delta was ook geen doorontwikkeling van de alfavariant.

Een nieuwe variant hoeft dus ook geen voortzetting van omikron te zijn, met de relatieve 'mildheid' die die variant bezit. "Beide mogelijkheden zijn voorstelbaar", zegt Lequime. "Maar er zijn veel onzekerheden over welke kant het op gaat. We kennen het virus nu twee jaar en op een evolutionaire schaal is dat heel kort."

Evenwicht

Of omikron dus de laatste variant is die grote besmettingsgolven en flinke druk op de zorg veroorzaakt, is maar de vraag. Dat hangt af van hoe goed en hoe lang onze bestaande immuniteit beschermt tegen de huidige en nieuwe varianten.

Mariet Feltkamp: "Het gaat om evenwicht. De eerste twee jaar van een pandemie zijn eigenlijk het begin. Dat gaat gepaard met grote en kleine rimpelingen. Het is moeilijk om te zeggen of we na deze golf al dat evenwicht bereikt hebben."