Aanpassen vaccins op omikron kan snel, maar dan ben je er nog niet
Moderna-topman Stéphane Bancel domineerde vanochtend wereldwijd de nieuwskoppen: hij sprak de verwachting uit dat de huidige coronavaccins minder effectief zijn tegen omikron dan tegen eerdere varianten van het coronavirus. Speculatie, zeggen experts: er zijn nog te weinig harde data voor zulke conclusies.
Ja, de veelvoud aan mutaties in de nieuwe virusvariant zijn volgens wetenschappers, het RIVM en de Wereldgezondheidsorganisatie reden tot zorg. Maar de invloed van omikron op de effectiviteit van de huidige inentingen, of op de antistoffen die herstelde patiënten hebben aangemaakt tegen covid-19, wordt nog onderzocht.
Maanden wachten
Wat áls na labonderzoek inderdaad blijkt dat de vaccins moeten worden aangepast? Dat zou volgens deskundigen en BioNTech/Pfizer en Moderna, de twee producenten die Nederland voorzien van boosterprikken, op korte termijn kunnen worden gedaan. Maar het zal minstens drie maanden duren voordat een aangepast middel wereldwijd wordt geproduceerd. Nog los van andere factoren die invloed hebben op wanneer er op grote schaal mee kan worden geprikt.
Vanwege de mRNA-techniek "kun je de genetische code van deze vaccins bij wijze van spreken met een klik op de computer aanpassen", zegt immunoloog Dimitri Diavatopoulos (Radboucumc). In tegenstelling tot bijvoorbeeld de middelen van AstraZeneca en Janssen worden die van Pfizer en Moderna volledig synthetisch geproduceerd.
Kwaliteitscontroles
Als je een op omikron aangepast vaccin hebt ontwikkeld, dan duurt het productieproces ongeveer een week, zegt Ben van der Zeijst, emeritus hoogleraar vaccins en voormalig hoofd Vaccins van het RIVM. "Dat kan dus heel vlug, maar dan moet je nog een heleboel testen en kwaliteitscontroles doen voordat het vaccin gebruikt mag worden. Die nemen nog eens vier tot vijf weken in beslag. Daarbij komt nog dat de fabrieken moeten omschakelen op het nieuwe vaccin. Zo kom je dan toch op zo'n drie maanden uit voordat het nieuwe vaccin op grote schaal beschikbaar is."
Fabrikant Pfizer gaat inderdaad uit van ruim drie maanden. Een woordvoerder zegt dat het vaccin in honderd dagen tijd kan worden aangepast en op grote schaal van de fabrieksband kan rollen. De Pfizer-woordvoerder benadrukt daarbij dat de werking van omikron op het huidige vaccin nog intern wordt onderzocht. Volgende week verwacht het bedrijf de eerste resultaten.
Moderna-chef Bancel zei dat het maanden gaat duren voordat er een nieuw vaccin op grote schaal kan worden gemaakt. De NOS heeft het bedrijf om een toelichting gevraagd op Bancels uitspraken, maar Moderna heeft nog niet gereageerd.
'Belangrijk om je voor te bereiden'
Gezien de samenstelling van de omikronvariant ligt het voor de hand dat de variant invloed zal hebben op de vaccinwerking, zegt RIVM-virologe Chantal Reusken. Toch is het ook volgens haar nog te vroeg voor conclusies. "Het is moeilijk in te schatten wat er gaat gebeuren." Wel is het volgens haar belangrijk dat farmaceuten zich voorbereiden op eventuele aanpassing van de vaccins.
De komst van de nieuwe variant maakt de bestrijding van de epidemie ingewikkelder, zegt Aura Timen van het RIVM:
Hoe snel een op omikron aangepast middel op de markt komt, mocht dat dus nodig blijken, hangt ook af van het Europees Geneesmiddelenagentschap EMA. Dat kan een vernieuwd vaccin naar eigen zeggen binnen drie tot vier maanden goedkeuren. Het agentschap zegt dat ook de huidige vaccins bescherming blijven bieden tegen ernstige ziekte of overlijden door covid-19.
Bij een nieuwe beoordeling van de veiligheid en werkzaamheid wordt het aangepaste vaccin getest. Pfizer verwacht nu geen omvangrijke testfase met tienduizenden deelnemers zoals eind vorig jaar, omdat het gaat om een update van een al goedgekeurd vaccin.
'Combinatievaccin'?
Het zou perfect zijn als het aangepaste vaccin zowel zou werken tegen omikron als tegen andere varianten van het coronavirus, zegt immunoloog Diavatopoulos. Maar het is volgens hem ook mogelijk dat het nieuwe middel alleen gericht is op de net ontdekte variant.
"De vraag is dus of producenten een los omikronvaccin maken, of een combinatie die bijvoorbeeld ook werkt tegen de deltavariant. Als ze voor zo'n combinatievaccin kiezen, moeten er mogelijk extra klinische studies gebeuren om uit te zoeken of de vaccins in dat geval goed werken tegen alle varianten. En dat kan het hele programma weer vertragen."
In maart opnieuw prikken?
Vervolgens is de grote vraag wanneer het de farmaceuten lukt om miljarden doses te leveren. Gezien de fors opgeschaalde capaciteit moet dat volgens experts sneller lukken dan voorheen. Toch zal de vraag naar de nieuwe prik in de beginfase altijd groter zijn dan het aanbod.
Als álles meezit, denkt vaccinoloog Van der Zeijst dat er in de loop van maart een nieuwe vaccinatiecampagne zou kunnen beginnen. Althans: in Europa, de VS of andere rijke landen. "In de pandemie is wel gebleken dat zij eerst nemen wat ze nodig hebben voordat de andere landen aan de beurt komen."
