Onderhandelingen Iran-deal gaan verder, maar weinig hoop op doorbraak

• Wouter Hoogland

Morgen wordt in Wenen weer gesproken over het herstellen van de Iran-deal, het akkoord uit 2015 tussen Iran en zes grote landen dat Iran van een eigen kernwapen moest afhouden. Experts schatten de kans dat Iran toezeggingen gaat doen klein: zeker nu de Iraanse uraniumproductie beter is dan ooit, zal de regering van hardliner Raisi niet willen inleveren.

Toch gaat Iran onderhandelen met China, Rusland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk. De Verenigde Staten, die in het verleden het voortouw namen, zijn nu niet bij de gesprekken aanwezig: de Iraniërs willen sinds hun vertrek uit de deal niet meer praten. De Amerikaanse gezanten zijn wel in Wenen, maar nemen alleen indirect deel aan de onderhandelingen.

Hoe zat het ook alweer met de Iran-deal? We leggen het uit:

De onderhandelingspositie van Iran wordt volgens strategisch analist Damon Golriz steeds sterker, terwijl de macht van Amerika is afgenomen. De regering van president Biden heeft, na het harde beleid van zijn voorganger Trump, bewust ingezet op het heropenen van diplomatie. "Zo zijn de sancties op olieverkoop sinds dit jaar minder sterk nageleefd, waardoor Iran olie kon verkopen aan China. Hun financiële reserves zijn in korte tijd enorm gegroeid", zegt Golriz.

Daardoor kunnen de onderhandelingen wel een tijdje duren. "De grootste fout die Biden heeft gemaakt, was te veel tijd nemen. Vorig jaar had Iran nog haast om de sancties te verlichten, maar nu is de situatie heel anders."

Gebrek aan controle

Iran houdt zich, sinds Amerika zich eenzijdig terugtrok in 2018, steeds minder aan de voorwaarden van het verdrag. Volgens het atoomagentschap van de VN bouwen de Iraniërs sinds april een grote voorraad uranium op. Dit kunnen zij nu verrijken tot 60 procent, terwijl dat volgens het verdrag maar 3,67 procent mag zijn. Voor een kernwapen is een verrijking van 90 procent nodig.

Tegelijk krijgt de VN steeds minder toegang tot de Iraanse faciliteiten. Na een Israëlische cyberaanval zijn de beschadigde sensoren en camera's niet vervangen, waardoor er minder zicht is op de daadwerkelijke voorraad uranium. Het hoofd van het agentschap luidde deze week de noodklok: "Er komt een moment aan waarop ik niet meer kan zeggen dat ik weet wat daar gebeurt."

Het herstellen van de controles zal in Wenen het belangrijkste gesprekspunt zijn, denkt politiek analist Sara Mehrinejad. "Daarvoor ligt de bal bij Iran: zij zullen moeten laten zien dat ze serieus willen praten. Als ze echt een kernwapen willen, zijn de controles niet in hun belang."

Wat wil Amerika?

In de eerste plaats: een plek aan de onderhandelingstafel. Volgens de regering-Biden had de harde aanpak van Trump een averechts effect: de Iraniërs hebben sterker teruggebouwd en zijn minder bereid om te praten. Het opleggen van extra sancties is volgens deze regering niet de manier om Iran van koers te laten veranderen, al wordt het niet helemaal uitgesloten. "Het is ironisch: Biden belooft de diplomatieke weg te kiezen, maar dreigt met het verhogen van de druk als Iran niet wil luisteren", aldus Golriz.

Te veel concessies wil de VS dan ook niet doen. Iran wil pas weer met Amerika praten als alle 1500 sancties uit de Trumptijd worden opgeheven. Ook moet Biden beloven dat de VS nooit meer uit het verdrag stappen. Zo ver wil Biden niet gaan: hij wil sancties met betrekking tot mensenrechten en terrorisme behouden, en hij voelt weinig voor een belofte.

De Amerikanen lijken dan ook in te zien dat een directe terugkeer in het akkoord er niet in zit. Er wordt al gespeeld met het idee van een interim-deal tussen Iran en Israël. Daar is ook weinig kans op: Israël en Iran voeren regelmatig cyberaanvallen op elkaar uit.

Wat wil Iran?

Iran kreeg dit jaar een nieuwe regering onder leiding van Ebrahim Raisi. Hij lijkt juist minder geïnteresseerd te zijn in diplomatiek. "Raisi was niet eens aanwezig bij de besprekingen met het atoomagentschap van de VN", zegt Mehrinejad. "Ik denk niet dat hij daadwerkelijk mee wil doen aan de controles van de VN, en dat kan tot problemen leiden in Wenen."

Iran spreekt ook niet van nucleaire onderhandelingen: de hoofdonderhandelaar noemt het 'besprekingen om sancties op te heffen'. Het verbeteren van financiële relaties zou volgens Mehrinejad een positieve invloed hebben op de koers van de rial, de Iraanse munt. "Om het regime in stand te houden moet de economie stabiel zijn. Daarvoor is een betere band met het Westen nodig, en dat weet Raisi ook. Dat is dubbel."

Het is de vraag of Iran hiervoor nucleaire capaciteit op wil geven. "Voor Iran is de invloed in de regio het belangrijkst", zegt Golriz. "Door de verkoop van olie komt er geld binnen, dus ik denk niet dat het opheffen van sancties genoeg reden is om toe te geven. Het beperken van Westerse invloed is belangrijker."

Interne problemen

Het feit dat Iran aan de onderhandelingstafel gaat zitten, betekent waarschijnlijk dat oorlogshandelingen voorlopig uitblijven, denkt Golriz. Maar wat de gesprekken ook gaan doen, de situatie van de gewone Iraniër zal er niet door veranderen, zeggen beide experts. Het land kampt met torenhoge inflatie en gebrek aan basisbehoeften als water.

"De normale bevolking voelt vooral de incompetentie van de machthebbers, niet de sancties", zegt Golriz. "De hoop van 2015 dat een nucleaire deal iets verbetert is weg. Men is erachter gekomen dat het om strategische belangen gaat, niet om mensenrechten."