Rellen, kogels en geweld: waarom liep het dit weekend zo uit de hand?

• Rikki Hendriks

Wat vrijdag in Rotterdam begon als een nieuwe coronademonstratie, liep behoorlijk uit de hand. Rellen, gewonden, tientallen arrestaties en de politie die zich genoodzaakt zag gericht te schieten waren het gevolg. De avond in Rotterdam bleek het startschot van een onrustig weekend in het hele land. "Puur geweld van idioten", zegt demissionair premier Rutte. Experts voelden de voedingsbodem voor de rellen al aan.

Hoe kon het zo uit de hand lopen? Er was sprake van een giftige cocktail waarbij meerdere factoren een rol spelen, zeggen deskundigen. Zo is de onrust over de 2G-maatregel - waarbij alleen nog gevaccineerden en mensen die zijn genezen van corona een QR-code kunnen krijgen - een van de aanleidingen voor de rellen, zegt Marnix Eysink Smeets, lector Publiek Vertrouwen in Veiligheid aan de Hogeschool Inholland. Voetbal speelde ook een rol, zegt hij. "Niet meer naar het stadion kunnen en het vuurwerkverbod dat vrijdag is afgekondigd. Dat wordt bij bepaalde groepen meer gevoeld."

Daarnaast waren er in Rotterdam sowieso al veel jongeren samen, zegt hoogleraar Sociale verandering en conflict Jacqueline van Stekelenburg. "Er was koopavond en de horeca ging om 20.00 uur dicht. Dus er was ineens veel volk bij elkaar." De hoogleraar benoemt ook het feit dat de coronademonstratie niet was aangemeld. "Dan is er altijd een grotere kans dat het uit de hand loopt."

Een overzicht van het weekend in beeld:

Al die factoren speelden mee bij de rellen in Rotterdam, maar de ongeregeldheden verschenen niet uit het niets. Eysink Smeets zag de rellen al aankomen. "Ik wees hier toevallig al voor het weekend op: we krijgen meer polarisatie en meer geweld."

Onderliggend woeden zaken als polarisatie en onvrede als een veenbrand in de samenleving, zegt Van Stekelenburg. Zij ziet verschillende "incidenten en signalen" waarin er sprake lijkt te zijn van verticale polarisatie, oftewel polarisatie tussen de overheid en burgers. "Het gaat dan om wederzijds wantrouwen en wederzijdse negatieve stereotyperingen. Een voorbeeld is de toeslagenaffaire. De burgers zeggen: 'we kunnen jullie niet bereiken, we worden niet serieus genomen.'"

Van Stekelenburg zegt dat er een hele kleine groep is die een groot wantrouwen in de overheid heeft. Bij de rellen kwam die verticale polarisatie tot uiting bij het geweld jegens de verlengstukken van de overheid, dus de politie, brandweer en ambulancelieden, zegt ze. Zo gooide een van de relschoppers in Den Haag een steen door het raam van een rijdende ambulance, die een patiënt naar het ziekenhuis vervoerde.

Eysink Smeets ziet dat de voedingsbodem voor rellen door corona is toegenomen. "De stress, frustratie, angst en onzekerheid in de hele samenleving is toegenomen. Dat vermindert het vermogen om je in anderen te verplaatsen. Het geeft kortere lontjes."

Nadat het in Rotterdam uit de hand was gelopen, volgden rellen in andere steden. Typisch copycatgedrag, zegt Eysink Smeets. "De drempel voor rellen in andere steden werd lager. Het een steekt het ander aan. Goed voorbeeld doet volgen, maar slecht voorbeeld ook."

Sociale media hebben daarbij een belangrijke rol gespeeld, zei Max Daniel van de Nationale Politie gisteren. "Het wordt getweet, of het gaat via Instagram of Facebook. Of ze bellen elkaar op. 'Da's lekker spannend, lekker rellen met de politie, stenen gooien.' Zo komen er steeds meer jongeren in andere steden bij, en zo krijg je eigenlijk iets dat wij als politie echt niet willen."

'Dé relschopper bestaat niet'

Op de vraag wie al die mensen zijn die dit weekend de straat op gingen, is geen duidelijk antwoord te geven. Het is een gemêleerd gezelschap, zeggen de deskundigen. Van Stekelenburg: "Dé relschopper bestaat niet. Het waren eclectische stemmen die je zag." Demissionair minister Grapperhaus maakte een onderscheid tussen rellende jongeren die stenen en zwaar vuurwerk naar de politie gooien en mensen die "echt extreem geweld gebruiken, specifiek gericht op politie- en brandweermensen".

Van Stekelenburg zegt dat er mensen zijn die rellen met een politiek motief, "die ontzettend boos zijn over iets dat er in hun omgeving gebeurt, dus nu bijvoorbeeld om corona en het vuurwerkverbod", en mensen die "rellen om het rellen". "En het kan ook een combinatie zijn. Je ziet vaak een grote samensmelting van allerlei motieven."

Wat opvalt is de jonge leeftijd van de relschoppers, zegt Ernst Pols van het Openbaar Ministerie in Rotterdam. "Een aantal minderjarigen, dat is natuurlijk sowieso een punt van zorg. Maar ook jongvolwassenen, dus 18 of 19 jaar."

Een verklaring daarvoor geven vindt hij moeilijk. "Het onderzoek is nog maar net gestart, de tijd zal het moeten leren. Als het stof is neergedaald en de aanhoudingen zijn verricht, kunnen we pas precies zeggen waar het geweld vandaan komt."