Verantwoording reconstructie corona-aanpak Nieuwsuur
Milena Holdert & Jop de Vrieze
Milena Holdert & Jop de Vrieze
Deze verantwoording is onderdeel van de reconstructie die Nieuwsuur maakte van het Nederlandse coronabeleid in de eerste en tweede golf van het virus. Hier vind je de complete collectie van artikelen en uitzendingen over dit onderwerp. Later deze week volgen meer publicaties.
De Nieuwsuur-reconstructie van de Nederlandse corona-aanpak is gebaseerd op een uitgebreid dossier dat in de afgelopen maanden is opgebouwd. In deze verantwoording lees je hoe we ons onderzoek hebben opgezet en uitgevoerd, om zo inzichtelijk te maken hoe onze conclusies tot stand zijn gekomen.
Van welke landen is het coronabeleid onderzocht?
Nieuwsuur focuste bij het maken van deze reconstructie niet alleen op Nederland, maar ook op de belangrijkste landen om ons heen: Groot-Brittannië, Duitsland, België, Frankrijk, Denemarken, Zweden en Noorwegen. Dit zijn de landen waarmee Nederland zich graag en vaak vergelijkt, zowel qua zorgsysteem en wetenschappelijke standaarden, als cultuur en economie. Ook tijdens de coronacrisis. Demissionair premier Mark Rutte heeft bovendien meermaals expliciet gezegd dat ons beleid vergelijkbaar is met dat van de landen om ons heen.
Van welke bronnen is gebruikgemaakt?
Persconferenties en officiële toespraken uit de betreffende periode zijn bestudeerd. Plus een groot aantal adviezen en beleidsstukken van de betreffende overheden en hun 'outbreak management teams', evenals van de WHO en ECDC. Zie onder meer Duitsland, Noorwegen, WHO, ECDC.
Nieuwsuur sprak bovendien uitgebreid met (de) belangrijk(st)e wetenschappelijke adviseurs in genoemde landen. Met hoge vertegenwoordigers van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en het Europese Centrum voor Ziektepreventie en -bestrijding (ECDC). En daarnaast ook met verschillende wetenschappers die indirect betrokken zijn geweest bij het beleid, evenals enkele professionals die met de uitvoering ervan te maken hadden, bijvoorbeeld bij de GGD.
Ook is gesproken met verschillende OMT-leden en andere experts die direct betrokken waren bij het Nederlandse beleid. Deze gesprekken vonden plaats vanaf maart 2020 tot aan nu op verschillende momenten. Nieuwsuur heeft daar audio-opnames van gemaakt. Een aantal van deze adviseurs was uiteindelijk bereid tot een interview op camera.
Anderen gingen akkoord met het gebruik van een (eerdere) audio-opname of tekstuele weergave van bepaalde uitspraken. Enkelen wilden anoniem blijven. Specifieke uitingen van anonieme bronnen zijn in dit onderzoek niet weergegeven. Zij dienden slechts ter ondersteuning van uitlatingen die ook on the record zijn gedaan. Audio-opnames die in de uitzending zijn gebruikt, zijn van tevoren voorgelegd aan de betreffende sprekers.
Onder het tussenkopje "hoe zijn de gegevens verzameld en vergeleken" gaan we specifiek in op de informatie die we hebben verzameld om de vergelijking tussen Nederland, Groot-Brittannië, Duitsland, België, Frankrijk, Denemarken, Zweden en Noorwegen te maken.
Welke WOB-verzoeken zijn gedaan?
Nieuwsuur deed een groot aantal WOB-verzoeken: bij verschillende Nederlandse ministeries en een academisch ziekenhuis, bij de ECDC en bij de Zweedse overheid. Een deel hiervan is nog niet behandeld.
Dit zijn de via de WOB (of Europese informatieverzoeken) gepubliceerde stukken waarvan Nieuwsuur gebruik heeft gemaakt:
Stukken Ministriële Commissie Crisisbeheersing (MCCB) maart-juni 2020
Stukken Interdepartementaal Afstemmingsoverleg (IAO) januari juni 2020
Informatie aangaande de televisietoespraak van Mark Rutte gegeven op 16 maart 2020
Interdepartementale Commissie crisisbeheersing (ICCb)
Informatie over de door Nederland gevoerde covid-19 aanpak ministerie van Financiën.
ECDC
Hieronder vind je screenshots van belangrijke passages die Nieuwsuur aantrof in de verkregen documenten:
- Nieuwsuur
In aanloop naar de speech die toenmalig premier Mark Rutte op 16 maart zou geven, geven Rutte, De Jonge en topambtenaar Paul Huijts (Algemene Zaken) de scenario’s die Rutte zal presenteren namen ‘die moeten bijdragen aan de sympathie voor de keuze’. Een scenario waarbij het virus laag wordt gehouden met testen en traceren ontbreekt, het ‘proberen tegen te houden’-scenario moet overkomen als ‘draconisch en zinloos’. - Nieuwsuur
RIVM-Modellen besproken tijdens de ministeriele commissie crisisbeheersing op 16 maart laten zien dat een schoolsluiting en intensief bron- en contactonderzoek bovenop de dan net aangekondigde maatregelen de opbouw van kudde-immuniteit zal terugbrengen tot nagenoeg nul. - Nieuwsuur
Presentatie Jaap van Dissel tijdens een bijeenkomst van de Ministeriële Commissie Crisisbeheersing op 16 maart met de scenario’s die Rutte zou gaan presenteren tijdens zijn speech. Doel: kwetsbare groepen beschermen en snelst mogelijke opbouw ‘kuddeimmuniteit’, binnen de IC-capaciteit. Immuniteit is volgens deze presentatie dus geen ‘gevolg’, maar een doel. - Nieuwsuur
Er zijn zorgen over verschillende effecten van de ‘overheidslijn van groepsimmuniteit’ en het ‘gekozen overheidsbeleid waarin groepsimmuniteit wordt nagestreefd’. Ze zien het dus als doel en zien daarvan ook risico’s. Deze passage komt uit een stuk bij het Interdepartementaal Afstemmingsoverleg (IAO) van 19 maart. - Nieuwsuur
Stuk bij het Interdepartementaal Afstemmingsoverleg van 18 maart, gemaakt door de NCTV. Onder het kopje ‘maximaal controleren’ vermeldt VWS dat er op het aantal besmettingen wordt gestuurd. Niet om die zo laag mogelijk te houden, maar zodat de zorg het aankan. - Nieuwsuur
Stuk bij het Interdepartementaal Afstemmingsoverleg van 19 maart 2020: leden van de Wereldgezondheidsorganisatie hebben op 17 of 18 maart de strategie van groepsimmuniteit opbouwen in twijfel getrokken. - Nieuwsuur
In reactie op de WHO stelt het ministerie van VWS dat ‘het doel nooit is geweest creëren groepsimmuniteit’. Dezelfde verklaring die het kabinet en adviseur Van Dissel in de Tweede Kamer en media gaven. - Nieuwsuur
Stuk bij het Interdepartementaal Afstemmingsoverleg van 18 maart 2020, gemaakt door de NCTV. Groepsimmuniteit is nu geen doel meer maar een gevolg. Een gewenst gevolg, blijkt uit de tekst: opbouw groepsimmuniteit versterkt het effect van de maatregelen. - Nieuwsuur
Een notitie van het ministerie van Financiën van 29 oktober 2020 waaruit duidelijk wordt dat nog altijd de test- en traceercapaciteit niet optimaal zijn. De ministeries van VWS en AZ gaf in een reactie op vragen van Nieuwsuur juist aan hier vol op ingezet te hebben.
Hoe zijn de gegevens verzameld en met elkaar vergeleken?
Het aantal testen, geconstateerde besmettingen, ziekenhuis- en IC-opnames en maatregelen voor verschillende perioden is voor elk van genoemde landen bestudeerd. Daarbij is gebruik gemaakt van gestandaardiseerde data van bronnen zoals de ECDC en de WHO.
Niet alle landen leverden alle gegevens (op dezelfde manier) aan. Zo begon Nederland pas het aantal uitgevoerde testen per dag bij te houden en aan de ECDC te rapporteren in de tweede week van maart 2020, en hield Duitsland in die eerste periode wel bij hoeveel nieuwe ziekenhuisopnames er per dag waren, maar niet hoeveel patiënten er op de verpleegafdelingen van de ziekenhuizen lagen.
Daar waar de gegevens van de ECDC niet volledig of niet beschikbaar waren, zijn die van nationale overheden gebruikt en in sommige gevallen de gegevens verzameld door de Amerikaanse Johns Hopkins Universiteit, zoals die worden weergegeven op de website Our World in Data.
Voor de gegevens over genomen en losgelaten coronamaatregelen is naast de ECDC-database ook de database met officiële bekendmakingen van nationale overheden geraadpleegd, omdat de ECDC-gegevens in veel gevallen vereenvoudigd waren. Op basis van deze gegevens is in kaart gebracht welk land op welke dag, bij welk aantal besmettingen, ziekenhuis- en IC-opnames welke restricties en versoepelingen aankondigde.
Voor sommige andere vergelijkingen is geput uit het werk van onderzoekscommissies. Zo liet de Belgische overheid in de zomer van 2020 een gedetailleerde analyse uitvoeren van het testen en bron- en contactonderzoek in verschillende Europese landen. Een Deense expert-commissie aangesteld door het parlement publiceerde in januari 2021 een ruim 600 pagina's tellend rapport waarin deze de aanpak van de eerste golf en de lessen die de overheid eruit trok voor de tweede golf kritisch analyseerde.
Daarnaast zijn tientallen wetenschappelijke publicaties geraadpleegd waarin onderzoekers onder meer alternatieve scenario's doorrekenden, zoals: wat als Groot-Brittannië in de eerste golf het beleid gevoerd had van Zweden of van Denemarken.
Zie dit artikel voor een uitgebreide verantwoording van ons vergelijkende data-onderzoek.
Welke eerdere reconstructies of evaluaties zijn gebruikt?
In het Verenigd Koninkrijk vond al een parlementaire enquête plaats, waarvan de openbare verhoren online te volgen en terug te kijken waren en waarvan de resultaten en conclusies half oktober verschenen.
Een Zweedse onderzoeksjournalist, Johan Anderberg, publiceerde een boek getiteld Flocken (de Kudde) waarin hij onder meer op basis van gesprekken, gepubliceerde documenten en emailconversaties van de belangrijkste overheidsadviseurs het Zweedse coronabeleid reconstrueert. En de Britse wetenschapper en lid van het Britse overheidsadviesteam Jeremy Farrar publiceerde samen met journalist Anjana Ahuja het boek Spike waarin hij een inkijkje geeft in de Britse aanpak.
Welke belangrijke bronnen werkten niet mee aan het onderzoek?
In de loop van het onderzoek verzocht Nieuwsuur meermaals om een interview met het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) om te spreken met hoofdmodelleur Jacco Wallinga of directeur van het Centrum voor Infectieziektenbestrijding Jaap van Dissel. Zij wezen deze verzoeken af omdat het RIVM '(nog) niet doet aan dit soort reconstructies'. In de aanloop naar onze publicaties en uitzendingen legden we zowel het RIVM als het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en het ministerie van Algemene Zaken een uitgebreide lijst met vragen voor, ter wederhoor. De reacties zijn hieronder weergegeven:
Dit onderzoek is gedaan door Milena Holdert, onderzoeksjournalist bij Nieuwsuur, en wetenschapsjournalist Jop de Vrieze, die deze week over de bevindingen schreef in De Groene Amsterdammer.