'Weinig voor nodig om chaos te creëren en daar speelt Zuma op in'

• Miral de Bruijne

  redacteur Buitenland

Delen van Zuid-Afrika staan op hun kop. Het is in tijden niet zo onrustig geweest in het land. Duizenden bedrijven en winkels zijn geplunderd en bij rellen zijn meer dan 70 mensen om het leven gekomen.

Het begon bij protesten om de opsluiting van oud-president Zuma. "Maar nergens waren spandoeken te zien of leuzen te horen", viel correspondent Bram Vermeulen op. "Zuma wil vanuit de gevangenis tonen waartoe hij in staat is."

"Wat we de afgelopen dagen zien, zijn ordinaire plunderingen, criminaliteit van verschillende groepen mensen", zegt Vermeulen. "Het is pakken wat je pakken kunt. Maar we moeten onderscheid maken tussen de mensen die eraan meedoen en de mensen die het in gang hebben gezet."

Wie heeft het in gang gezet?

De rellen en plunderingen zijn geïnitieerd door medestanders van oud-president Zuma. Hij heeft nog veel invloed in 'zijn' provincie KwaZulu-Natal en in de omgeving van Johannesburg. Vorige week werd Zuma opgesloten in verband met een corruptiezaak. Dat het nu op straat uit de hand loopt was te voorspellen, zegt Vermeulen. "Dit is van tevoren voorbereid. Dat zie je bijvoorbeeld aan dat distributiecentra in brand worden gestoken."

"Zo willen ze chaos creëren", legt hij uit. "Er ontstaat een voedseltekort en dat geeft inwoners het gevoel dat de regering van Cyril Ramaphosa de greep op het land kwijt is. Zuma mag zijn politieke macht kwijt zijn, maar hij laat zien dat nog altijd over de straat regeert. En het land in vlammen kan laten opgaan."

Wie doen eraan mee?

De opsluiting van Zuma was de vonk die het geweld deed oplaaien. "Een levensgevaarlijke vonk", stelt Vermeulen. "Er is in Zuid-Afrika namelijk weinig voor nodig om chaos te creëren." Die chaos werd in gang gezet door aanhangers van Zuma, maar de mensen die nu meedoen aan de plunderingen hebben vaak niets met die politiek van doen. Het is een mix van Zuid-Afrikanen die door de torenhoge werkeloosheid en strenge lockdowns financieel geen kant op kunnen, tot opportunisten uit de middenklasse die met de auto gratis komen winkelen.

Voor de coronacrisis ging het al slecht met de Zuid-Afrikaanse economie. "Zuma en zijn regering hebben tijdens zijn presidentschap staatsbedrijven leeggeroofd. Staatsbedrijven zijn ten onder gegaan door corruptie", zegt Vermeulen. "En daar kwam vorig jaar de coronacrisis bovenop. Waarbij het verschil met Nederland is dat in Zuid-Afrika geen subsidiepotjes zijn om de economie draaiende te houden."

Door de onvrede is het in Zuid-Afrika volgens Vermeulen daarom eenvoudig grote groepen mensen te mobiliseren. Het gevolg is dat bijvoorbeeld de stad Durban helemaal is leeggeroofd. Inwoners van de oostelijke stad gingen de afgelopen dagen door een hel, vertellen ze.

Yvonne Havekes woonde jaren in Durban. Met haar kinderen verhuisde ze naar Nederland, maar de afgelopen dagen leeft ze mee met haar dierbaren in Zuid-Afrika. De situatie voor hen is nu uitermate moeilijk, vertelt ze. Mensen om haar heen vrezen hun leven en durven zich daarom niet uit te spreken. "Ze bewaken 's nachts hun huizen voor plunderaars en overdag kunnen ze bijna nergens eten vinden. Ze zijn zelfs bang om naar hun werk te gaan", zucht Havekes.

Zij maakt zich niet alleen zorgen om haar vrienden en familie, maar ook om de toekomst van het land. "Distributiecentra, fabrieken en vrachtwagens zijn in brand gestoken. De plunderaars denken niet verder dan het moment." Aan de ene kant snapt de Nederlandse de frustratie van de mensen die het moeilijk hebben, maar aan de andere kant is ze boos over hoe die frustratie wordt geuit.

'Het land leek te groeien, nu is het klaar'

Havekes zag hoe het de afgelopen jaren eigenlijk steeds beter ging in Zuid-Afrika. "Mijn kinderen bezoeken nog vaak hun vader en dan ga ik soms mee. Het land leek te groeien, mensen kregen hun leven op de rit, maar nu is het klaar. Hoe kunnen we dit weer opbouwen?", vraagt ze zich hardop af. "Er is namelijk geen geld."

"Het is makkelijk om dingen af te breken en te verwoesten. Het zijn de helden die vrede brengen en dingen opbouwen", citeert Havekes oud-president Nelson Mandela. Op de video's van de rellen herkent ze de wijken waar ze woonde en werkte. Het doet haar pijn om de stad zo te zien. "De hele stad is verwoest. Er is geen eten of medicijnen en de fabrieken moeten snel weer worden opgebouwd. Zonder hulp van buiten redden ze het niet."

Correspondent Bram Vermeulen ziet de rellen nu langzaam uitdoven. "Burgermilities zijn naar voren gestapt en mensen organiseren zich. Op een geven moment zijn ook alle winkelcentra leeg. Durban is helemaal leeggeroofd. Zuma heeft laten zien dat hij nu hij in de gevangenis zit, toch delen van het land onbestuurbaar kan maken."