Hoe houden we zicht op het virus als we richting het 'oude normaal' gaan?

• Joram Bolle

Het aantal besmettingen en ziekenhuisopnames daalt, de vaccinatiegraad stijgt. Begin juli kunnen alle volwassen Nederlanders hun eerste prik gehad hebben. De infecties zullen dan nog verder dalen.

Virus weg, samenleving open, terug naar het oude normaal? "De acute druk op de zorg daalt", zegt veldepidemioloog Amrish Baidjoe. "Maar dat betekent niet dat de bestrijding met vakantie kan. Er zijn nog wat onzekerheden." Nu al moet er een plan komen voor de volgende periode, vindt hij.

De vaccins werken immers goed tegen ernstige uitkomsten van een infectie, zoals overlijden en ziekenhuisopnames, maar ze voorkomen nooit honderd procent van de besmettingen. En dan kunnen er ook nog virusvarianten ontstaan die minder gevoelig zijn voor de huidige vaccins. Hoe houden we dus zicht op het virus en de pandemie onder controle?

1. Monitoring

Epidemioloog Alma Tostmann denkt dat de huidige teststrategie ook in het najaar nog wel blijft gelden. "Mensen die verkoudheidsklachten hebben moeten zich laten testen, ook als ze al gevaccineerd zijn." Die tests moeten de vinger aan de pols houden voor wat betreft het aantal infecties.

"Maar er moet vooral ook voldoende sequencing plaatsvinden," zegt hoogleraar vaccinologie Anke Huckriede. Dat is het in kaart brengen van het genetisch materiaal van het virus. Dat gebeurt met steekproeven. Op die manier weet je of er een nieuwe variant opduikt en hoe vaak die voorkomt.

Is het aantal besmettingen op een gegeven moment heel laag geworden, dan kun je de capaciteit van de GGD's afbouwen, zegt Amrish Baidjoe. "En er moeten nu plannen gemaakt worden hoe je heel snel kunt opschalen, als het aantal infecties oploopt. Een sterk kernteam van de GGD moet in stand blijven."

Vooral het bron- en contactonderzoek moet snel kunnen worden uitgebreid. "Met goed bron- en contactonderzoek kun je snel clusters van besmettingen opsporen, mensen isoleren en zo vuurtjes uittrappen", zegt epidemioloog Frits Rosendaal.

Baidjoe: "Bron- en contactonderzoek wijst uit of er sprake is van duidelijke clusters waarbij de mensen die besmet raken aan elkaar te linken zijn, of dat er sprake is van gemeenschapstransmissie. In dat tweede geval ben je alweer te laat."

Als het aantal besmettingen stabiel laag is, kun je helemaal overstappen op een monitoringssysteem dat vergelijkbaar is met griep, denkt Alma Tostmann: "Dan hou je signalen in de gaten hoeveel mensen er bij huisartsen komen met luchtwegklachten en daar test je een deel van op corona." De focus zal dan komen te liggen op groepen die niet gevaccineerd zijn. De vaccinatiebereidheid is bijvoorbeeld lager in de Biblebelt en in wijken met veel mensen van niet-westerse afkomst.

2. Vaccinatie

Je kunt via het algehele testbeleid monitoren of de vaccins nog blijven werken. Als opeens de besmettingscijfers en ziekenhuisopnames oplopen en veel besmette mensen blijken gevaccineerd te zijn, zou het kunnen dat de vaccins minder effectief geworden zijn.

"Israël loopt twee, drie maanden op ons voor, dus daar zou je dat eerder zien dan bij ons. In die zin is het misschien een voordeel dat we iets later begonnen zijn met vaccineren", zegt Huckriede. De kanttekening is wel dat in Israël vooral veel met Pfizer is gevaccineerd. Dat vaccin kan een andere werkingsduur hebben dan Moderna, AstraZeneca of Janssen.

Via sequencing zou je kunnen bepalen of de nieuwe besmettingen komen door een virusvariant en of de verminderde effectiviteit daar dus mogelijk mee te maken heeft.

Je kunt ook steekproeven doen, zeggen de deskundigen. Volgens Anke Huckriede is daar al deels in voorzien. "De klinische studies waarmee de fabrikanten hun vaccins hebben getest blijven hun proefpersonen meestal één of twee jaar volgen." De vraag is volgens haar wel: welke hoeveelheid antistoffen is nodig voor voldoende immuniteit? Nader onderzoek moet dat uitwijzen.

En dan komt er een moment dat een derde prik wellicht noodzakelijk wordt. De Britten willen die mogelijk al in de herfst toedienen. Nederland heeft voor 2022 en 2023 opties voor 60 miljoen vaccins zodat alle volwassenen in beide jaren opnieuw twee prikken kunnen krijgen, maar waarschijnlijker is dat de prikken gaan naar de risicogroepen: ouderen en mensen met onderliggend lijden.

Frits Rosendaal: "Je zou kunnen denken aan een scenario waarbij elk jaar een herhaalprik wordt gegeven, zoals bij de griepprik." Maar of dat echt nodig is, weet Alma Tostmann niet: "De griepprik is vooral elk jaar nodig omdat er telkens andere stammen circuleren. Het is daarom afwachten hoe dat met corona zal zijn."

3. Verwachtingsmanagement

Blijf helder communiceren dat de problemen met het virus nu niet voorbij zijn, zeggen de deskundigen. Hoeveel mensen zullen bijvoorbeeld bereid zijn om zich nog te laten testen als ze gevaccineerd zijn? Frits Rosendaal: "Ik denk dat die bereidheid weleens laag zou kunnen zijn. Veel mensen zullen waarschijnlijk denken: ik ben gevaccineerd, dus de kans dat ik corona krijg is uiterst klein."

Wees daarom vooral eerlijk over de zekerheden en de onzekerheden van vaccinaties, zegt Amrish Baidjoe: "De zekerheden zijn dat ze heel goed werken tegen ernstige infecties die leiden tot sterfte en ziekenhuisopnames. Onzeker is hoe lang ze blijven werken. En vaccins werken nooit 100 procent perfect. Er zal dus ook een klein deel gevaccineerde mensen besmet blijven raken en misschien in het ziekenhuis komen."

Tostmann pleit ook voor meer langetermijnperspectief: "We hebben het over hoe we de pandemie onder controle houden, maar wat is onder controle? We moeten gaan bepalen welk niveau van besmettingen we straks acceptabel vinden. Naar nul gevallen van corona gaan we niet terug. We hebben ook niet nul gevallen van griep, met dat risico kunnen we leven."

Door duidelijk te zijn, vergroot je het vertrouwen, denkt ze: "Verwachtingsmanagement is heel belangrijk."

In dat kader: Amrish Baidjoe wijst erop dat we veel denken te weten over het coronavirus, maar eigenlijk staan we pas aan het begin: "Zo zijn er bijvoorbeeld nog onduidelijkheden over long covid." Bij long covid houden mensen langdurig last van een coronainfectie. "Om een virus echt te leren kennen heb je flink wat tijd nodig."