De Amerikaanse oud-president Barack Obama kijkt bezorgd naar de ontwikkelingen in de Verenigde Staten. Het land was nog nooit zo verdeeld. Maar ondanks zijn zorgen is Obama ook hoopvol.
Aan de vooravond van de publicatie van het eerste deel van zijn memoires sprak Nieuwsuur met Obama. Vier jaar na het einde van zijn presidentschap reflecteert hij op wat hij voor zijn ogen ziet gebeuren, en op zijn eigen verkiezing. "Een deel van de kiezers wil gewoon verandering. Het maakt ze niet uit welke kant dat opgaat, als het maar anders wordt", zegt hij.
Na twee termijnen Obama voelden veel kiezers zich in de steek gelaten. Gevraagd of hij dingen anders had moeten doen of spijt heeft, verwijst Obama naar onderzoek onder een groep kiezers die tweemaal op hem stemden en daarna voor Donald Trump gingen. "Zij wilden de boel omver gooien, want ze hadden het gevoel dat het systeem hen buitenspel heeft gezet. Ik vertegenwoordigde verandering, Donald Trump vertegenwoordigde óók verandering."
Informatiefuik
De publicatie van Obama's A Promised Land gaat gepaard met een wereldwijde publiciteitscampagne waarbij hij zich laat interviewen door mensen uit de literaire wereld. In Europa geeft de oud-president in vijf landen een interview. Voor het Verenigd Koninkrijk werd historicus David Olusoga uitgenodigd, in Spanje Isabel Allende; Nieuwsuur kreeg het aanbod om een schrijver met Obama in gesprek te laten gaan en vroeg dat aan Tommy Wieringa, auteur en columnist bij NRC Handelsblad. Wieringa mocht vragen wat hij wilde.
Er is veel veranderd sinds zijn verkiezing in 2008, vertelt Obama in het gesprek. De kracht van sociale media is immens gegroeid. Mensen komen daardoor in een informatiefuik, zegt hij. "Veel Trump-aanhangers krijgen hun informatie alleen van extreemrechtse radiozenders, Fox News en Donald Trumps tweets. Het is erg lastig om die informatiebubbel te penetreren. Dat veroorzaakt een gevaar voor de democratie waar ik geen last van had."
Obama is de laatste jaren anders gaan kijken naar sociale media. Hij merkt op dat de stemming rondom Facebook en Twitter positief was toen hij gekozen werd en toen er een golf van revoluties door de Arabische wereld ging. De platforms werden voor goede dingen gebruikt. "Maar Islamitische Staat is ook erg effectief in het gebruiken van dezelfde middelen om mensen aan te zetten tot haat. Extreemrechtse groeperingen in Europa gebruiken diezelfde middelen."
Het brengt de oud-president tot vragen over botsende rechten. "Hoe kunnen we vasthouden aan vrijheid van meningsuiting - een belangrijke liberale traditie - en tegelijkertijd een gedeeld verhaal aanhouden over wie we zijn en welke waarheden we geloven?"
De vraag is actueel. Inmiddels is duidelijk dat de Democraat Joe Biden een ruime meerderheid heeft behaald bij de verkiezingen eerder deze maand - zowel aan kiesmannen als aan stemmen. Toch wil Trump zijn presidentschap nog niet opgeven. "Terwijl de winst van Biden niet ter discussie staat. Het is een feit dat Trump de verkiezingen heeft verloren", zegt Obama stellig. "Hij blijft maar de feiten verwerpen. En er zijn miljoenen mensen en een complete media-infrastructuur die hem daarin steunen."
Barack Obama gaat in deze video in op de alternatieve werkelijkheid die door Trump wordt geschetst:
In haar overwinningsspeech benadrukte aankomend vicepresident Kamala Harris dat democratie niet gegarandeerd is, en dat het verdedigd moet worden. Obama zegt zich geen Verenigde Staten zonder democratie te kunnen voorstellen. "Maar dat betekent niet dat het onvoorstelbare niet kan gebeuren. Een te groot deel van de menselijke geschiedenis is gevuld met maatschappijen die goed leken te functioneren en zich opeens in barbaarsheid stortten."
Grote zorgen over stilte Republikeinen
Hoewel Obama niet wanhoopt, heeft hij zich de de laatste vier jaren grote zorgen gemaakt. "Onze grondwet is een van de oudste democratische instituties. Delen ervan gaan niet uit van regels, maar van normen, waarden en gebruiken. Als in ons tweepartijenstelsel één van de twee partijen de regels niet volgt, of de leider van één partij partijleden intimideert om niets te zeggen als hij regels overtreedt, dan is dat heel gevaarlijk. Dat hebben we de laatste vier jaren gezien."
Het bleef vaak stil in de Republikeinse Partij, zegt Obama. Te vaak. "Dat is gevaarlijk. Mijn eigen Democratische Partij is ook niet perfect. Maar ondanks alle dingen die we beter zouden moeten doen, geloven we nog steeds in feiten. Mijn partij zou niet toestaan om in een pandemie de wetenschap te negeren. Mijn partij zou niet toestaan om te proberen om Justitie zover te krijgen mijn politieke tegenstanders te onderzoeken. Ik zou daarvoor ter verantwoording zijn geroepen."
Dat dat nu niet gedaan wordt door de Republikeinen, komt volgens Obama niet alleen door angst voor Trump. "Het gaat om de angst voor het media-ecosysteem dat steeds krachtiger én winstgevender wordt. Er wordt veel winst gemaakt door angst en wrok te verspreiden. Het gaat niet alleen om ideologie, maar er is ook een economisch belang."
Geschiedenis nooit in rechte lijn
Wie luistert naar de analyse van Obama, kan het idee krijgen dat de man het somber inziet. Dat betwist hij. "Van nature ben ik optimistisch. En ik heb genoeg geschiedenisboeken gelezen om te weten dat de geschiedenis zich nooit in een rechte lijn beweegt. De mens heeft zich over de jaren altijd bewogen naar minder geweld en meer begrip voor elkaar."
Als Obama voor de Obama Foundation, waarmee hij de nieuwe generatie leiders wil trainen, spreekt met jongeren, benadrukt hij naar eigen zeggen één ding. "Hoe slecht de krantenkoppen er ook uit zien, hoe ontmoedigend de wereld soms is: als je een tijd mocht kiezen om in te leven, en je zou niet weten of je een koning of een boer zou zijn, dan zou je voor deze tijd kiezen."
Hij begint aan een bemoedigende opsomming. "De wereld heeft nooit minder geweld gekend, is nog nooit zo tolerant, gezond of hoger opgeleid geweest. Vrouwen hebben nooit meer kansen gehad."
Toch zullen er nog grote crises komen, denkt hij. "En we zullen daaronder lijden. Ik maak me veel zorgen om klimaatverandering, want dat is misschien het enige dat onomkeerbaar is als we niet snel genoeg zijn. Maar ik geloof dat - als we dat kunnen voorkomen - het uiteindelijk beter zal gaan, niet slechter."
Voor die stelling heeft Obama geen bewijs, erkent hij. "Het is een sprong in het diepe. Ik heb ervoor gekozen om daarin te geloven, en te handelen alsof het waar is of kan zijn. Ik wil dat jonge mensen begrijpen wat de waarde is van zo'n sprong in het diepe. De waarde van geloven dat je een impact kunt hebben, dat verandering mogelijk is."
