Meer macht voor veiligheidsregio's: 'Zorgelijk, zij besturen nu het land'

• Wim Kopinga

  redacteur Online

De coronacrisis werd eerst landelijk bestreden. Nu kiest het kabinet zoveel mogelijk voor een regionale aanpak. Hierdoor krijgen voorzitters van veiligheidsregio's steeds meer te zeggen, maar die opgelegde taak zorgt voor wrijving. Voorzitters van veiligheidsregio's hoeven geen verantwoording af te leggen. Het democratische proces ontbreekt in deze crisistijd, zeggen deskundigen.

Eerst naar de basis. Wat is een veiligheidsregio eigenlijk?

We hebben ze nu tien jaar en horen er steeds meer over. In Nederland zijn er 25 veiligheidsregio's. Ze zijn in het leven geroepen om brandweerzorg, rampen- en crisisbestrijding en de geneeskundige hulpverlening in de regio beter te laten verlopen. Het systeem is bedacht na de vuurwerkramp in Enschede (2000) en de nieuwjaarsbrand in Volendam (2001). De burgemeester van een grote stad staat aan het hoofd van de veiligheidsregio. Die bepaalt in geval van een ramp wat er in de regio gebeurt; de voorzitter kan alle andere burgemeesters in de regio overrulen.

Samen overleggen de voorzitters van de 25 regio's in het Veiligheidsberaad, dat wordt geleid door Hubert Bruls, de burgemeester van Nijmegen. Vanuit het Veiligheidsberaad overlegt hij weer met het kabinet.

Tot de coronacrisis was er weinig kritiek op de veiligheidsregio's. Ze deden waar ze voor opgericht zijn, en wat de wet ze voorschrijft: slagvaardig handelen in geval van nood. Nu staan ze echter voor een compleet andere uitdaging; een crisis die veel groter is en langer duurt dan sinds hun oprichting is voorgekomen. Waar veiligheidsregio's zich normaal over een kortstondig probleem buigen dat hoogstens twee weken duurt, duurt de coronacrisis al sinds maart. En het lijkt er niet op dat die snel weg is.

"Normaal werkt dit goed, maar deze crisis duurt nu wel heel lang", zegt hoogleraar Regionaal Bestuur Marcel Boogers van de Universiteit Twente. "Je geeft daardoor lang ingrijpende bevoegdheden aan voorzitters zonder dat ze daar democratische verantwoording tegenover staat. In de Tweede Kamer wordt er nu tot op zekere hoogte vrij gedebatteerd. Regionaal is dat niet mogelijk, en dat dat is gek."

Niet gekozen bestuur

Ook Han Polman, voorzitter van de Raad voor het Openbaar Bestuur, uitte eerder al kritiek op de huidige werkwijze. "Nu de grootste urgentie van de crisis een oncontroleerbare toeloop op de ic's voorlopig is geweken, gaat de coronacrisis een nieuwe fase in. Daarbij is het wenselijk dat de politiek zijn primaat weer pakt en de rechtsstaat voor een machtsbalans tussen de instituties zorgt", schreef hij in juni bij de toelichting van een rapport.

Polman benadrukte dat de gemeenteraad niet geïnformeerd hoeft te worden. "Tal van gemeenteraden, maar ook colleges van burgemeester en wethouders, hebben werkloos moeten toezien hoe een andere en niet democratisch gekozen bestuurslaag de macht overnam en ingrijpende besluiten nam." Sinds zijn kritiek in juni is er niets veranderd. Sterker nog: het kabinet heeft de veiligheidsregio's alleen maar meer bewegingsruimte gegeven.

'Democratisch probleem'

"Ik vind dat zorgelijk", zegt Wim Voermans, hoogleraar staatsrecht aan de Universiteit Leiden. "Je hebt hierdoor een democratisch probleem; aan wie leg je verantwoording af? Als gemeenteraden nu ergens moeite mee hebben moeten ze via een omslachtige weg bezwaar maken. Dat kan in de huidige situatie alleen achteraf. Ze kunnen dan een brief aan de Commissaris van de Koning schrijven waarin ze dan mogen vragen zij of hij hun bezwaar door wil spelen aan de regering."

Hij ziet bovendien nog een probleem: waar minister De Jonge in het begin van de crisis aanstuurde, lijken de rollen nu omgedraaid. "Half juli is de Rijksoverheid gestopt met bevelen uitdelen. Toen twee voorzitters van veiligheidsregio's mondkapjes wilden, gebeurde dat. De minister trok zijn handen ervan af. Vanaf dat moment zijn de veiligheidsregio's onder eigen stoom gaan varen; nu hoort de minister na samenkomst van het Veiligheidsberaad wat er gebeurt. Eigenlijk besturen veiligheidsregio's nu het land. En Bruls maakt zowat in zijn eentje uit hoelang dat nog duurt. De wet geeft hem de bevoegdheid te bepalen hoe lang dit noodbestuur zo doorgaat."

Het probleem van de huidige crisissituatie is dat er geen oplossing voor handen is om dit probleem op te lossen. Ook Boogers en Voermans hebben die niet. "Je kunt kiezen voor een ander type crisisorganisatie", zegt Boogers. Maar dan moeten wetten op de schop. "Voordat we zover zijn, is er al lang een vaccin tegen corona."